Η χρήση των ανθρώπων

Πριν από τον καπιταλισμό, πριν από τη φεουδαρχία, πριν από τη δουλοκτησία, πριν από την πατριαρχία υπήρχε κάτι πιο βαθύ που μας λέρωνε σαν ανθρώπινο είδος: η εργαλειακή αντίληψη των άλλων ανθρώπων.

Οι άνθρωποι έχουμε την προδιάθεση, βιολογικής προέλευσης, να προσπαθούμε να ανεύρουμε ή να επινοήσουμε χρήσεις για τα πράγματα γύρω μας: ένα κλαδί μπορεί να γίνει ρόπαλο ή μοχλός, μια πέτρα αιχμή, ένας κούφιος κορμός μονόξυλο. Επίσης, μπορούμε να κατασκευάσουμε εργαλεία ενώ η δυνατότητά μας για συμβολική και αφηρημένη σκέψη μάς επιτρέπει να μπορούμε να επινοήσουμε καινούργιες χρήσεις για κάποια αντικείμενα, είναι δεν είναι εργαλεία.

Νομίζω ότι οι άνθρωποι επεκτείνουμε την προδιάθεση να βρούμε ή να επινοήσουμε χρήσεις και για τους άλλους ανθρώπους, όχι μόνο για τα πράγματα. Προσπαθούμε να αντιληφθούμε σε τι θα μπορούσαν να μας φανούν χρήσιμοι οι άλλοι άνθρωποι, όχι μόνο τα πράγματα ή τα ζώα γύρω μας. Είναι χαρακτηριστικό το ανέκδοτο με τον μικρό ζέβρο που περιηγείται ένα αγρόκτημα και ρωτάει σε τι χρησιμεύει το τάδε ή το δείνα ζώο -- οι άνθρωποι πολλές φορές κινούμαστε με παρόμοια κίνητρα και με κριτήριο το "πώς θα μου φανεί ο άλλος χρήσιμος": τροφός, συνέταιρος, υποστηρικτής, συνεργάτης, εραστής, εκπρόσωπος, προστάτης κτλ.

Φυσικά μια κοινωνία που οικοδομείται με γνώμονα "ποια είναι η χρήση του Χ" ή, πιο εξιδανικευμένα "ποια είναι η αποστολή του άλλου" είναι ασφυκτικά περίκλειστη και καταπιεστική ακόμα και χωρίς ισχυρές ιεραρχικές δομές. Τέτοιες κοινωνίες απαρτίζονται από ένα δίκτυο χρηστικών σχέσεων μέσα στο οποίο μόνον η χαρά της τέχνης, της φιλομάθειας ή των μη-χρηστικών ανθρώπινων σχέσεων (στοργή, φιλία, έρωτας) προσφέρουν ανακούφιση. Δυστυχώς, ακριβώς αυτές οι χαρές υπόκεινται σε ασφυκτικό έλεγχο και ρύθμιση, αφού είναι άχρηστες και άρα ενδεχομένως ανατρεπτικές της χρηστικής τάξης.

Όλα αυτά, επαναλαμβάνω, προϋπάρχουν των γνωστών τερατουργημάτων (καπιταλισμός, φεουδαρχία, δουλοκτησία, πατριαρχία κτλ.) αλλά αποτελούν τη θεμελίωσή τους. Η χρηστική αντίληψη των ανθρώπινων σχέσεων ευδοκιμεί μάλιστα στις μικρές κοινωνίες, είτε τροφοσυλλεκτών είτε αγροτικές, όπου όλοι έχουν μια χρήση ("αποστολή"), είτε πρακτική (π.χ. η πουτάνα) είτε συμβολική (π.χ. ο παπάς). Επιπλέον, η χρήση αυτή τους ορίζει, είναι η έξωθεν δοσμένη ταυτότητά τους.

Θέλω να πιστεύω ότι οι πρώτες πόλεις δημιουργήθηκαν και από την ανάγκη των ανθρώπων να σπάσουν ή να χαλαρώσουν αυτή την εργαλειακή λειτουργία του καθενός τους μέσα στις μικρές κοινωνίες. Αναπόφευκτα, όταν συγκεντρώνεται πολύς κόσμος σε έναν τόπο, πάνω από έναν κρίσιμο αριθμό πληθυσμού, θα υπάρχουν άνθρωποι που δεν γνωρίζουμε τόσο καλά ή και καθόλου: οι κοινωνικοί μας κύκλοι είναι μοιραία περιορισμένοι και οι πόλεις είναι πολυπληθέστερες από τον ευρύτερο δυνατό κύκλο.

Συνεπώς σε μια πόλη έχουμε αγνώστους, ήδη στις μη ιεραρχικές πρώτες πόλεις όπως η Τσατάλ Χαγιούκ και το Μοχέντζο Ντάρο. Όμως είτε δεν μπορούμε να βρούμε μια χρήση για αυτούς που δεν γνωρίζουμε, ούτε εκείνοι για εμάς, είτε δεν μπορούμε να επιδιώξουμε να τους χρησιμοποιήσουμε μέσω αυθεντίας και ιεραρχικών σχέσεων ή π.χ. και μέσω της προσωπικής μας  γοητείας. Ο άγνωστος είναι άχρηστος, εκτός και αν μεσολαβεί το χρήμα ή η λογική της ανταλλαγής ή της αλληλεγγύης. Ο άχρηστος άνθρωπος είτε μας είναι αδιάφορος είτε μας απασχολεί μόνον αν έχουμε μη χρηστικές σχέσεις μαζί του: στοργή, φιλία, έρωτα.

Με άλλα λόγια, οι μικρές κοινωνίες (και τροφοσυλλεκτών) είναι πυκνά δίκτυα αλληλοχρήσης των ανθρώπων, οι πόλεις αποσαθρώνουν αυτά τα δίκτυα ή τα καθιστούν προϊόν συνειδητής επιλογής και όχι απλής εντοπιότητας. Άρα από τη μια οι πόλεις είναι τόποι ελευθεριότητας, από την άλλη γίνονται οι τόποι όπου οι χρηστικές σχέσεις, η χρήση του άλλου ως αποστολή και ως ταυτότητά του, είτε δεν υφίσταται είτε δύσκολα επιβάλλεται. Δεν είναι τυχαίο ότι κάθε ιδεολογία που ονειρεύεται κλειστές κοινωνίες, από τον ρομαντικό εθνικισμό του 19ου αιώνα μέχρι και το μοντερνιστικό όραμα του Λε Κορμπυζιέ προσπαθεί να κατακερματίσει τις μεγαλουπόλεις.

Στις κλειστές κοινωνίες που ονειρεύονται οι ολοκληρωτισμοί από την πλατωνική Πολιτεία και μετά καθένας έχει τη χρήση του, όμως στις μεγάλες πόλεις γεμίζουμε άχρηστους αγνώστους. Στις κλειστές κοινωνίες που ονειρεύονται οι ολοκληρωτισμοί από την Πολιτεία και μετά η χαρά της τέχνης, της φιλομάθειας και των μη-χρηστικών ανθρώπινων σχέσεων πρέπει να ρυθμίζονται, μα στις μεγάλες πόλεις, όπου δεν γνωρίζουμε όλους τους άλλους και πολλώ μάλλον τη χρήση τους, αυτό είναι πάρα πολύ δύσκολο.

Ζήτω οι πόλεις, όπου είμαστε είτε άχρηστοι είτε φίλοι.