Η μετάνοια και ο Μίκης

Ο Στήβεν Ράνσιμαν παραπονιέται σε ένα ντοκυμαντέρ για τη ζωή του ότι οι Ορθόδοξοι αποδίδουν "υστερική σημασία" στη μετάνοια.

Θεωρώ ότι η Εκκλησία είναι ένας διεισδυτικά τυραννικός μηχανισμός κολοσσιαίων διαστάσεων και διαχρονικής αντοχής. Και ναι μεν πύλαι Άδου ου κατισχύσουσιν αυτής αλλά καλό θα ήταν η μετατροπή της σε άκακο κι όμορφο φολκλόρ να ολοκληρωνόταν μέσα στους επόμενους 2-3 αιώνες, όπως έγινε παλιότερα με την ολυμπιακή θρησκεία και όπως για πολλές δεκαετίες του 20ου αιώνα ελπίστηκε ότι θα γίνει και με τη χριστιανική.

Ωστόσο η χριστιανική πίστη αφήνει πίσω της τουλάχιστον μία κεφαλαιώδη παρακαταθήκη για τον πανανθρώπινο πολιτισμό: την έννοια της μετάνοιας. Γνωρίζουμε φυσικά πως όλες οι χριστιανικές εκκλησίες ευτέλισαν κανονικότατα τη μετάνοια είτε σε τελετουργικό, είτε σε μεταμέλεια κι ενοχή, είτε σε απάνθρωπη αυτομαστίγωση (σωματική ή ψυχολογική). Γνωρίζουμε ότι η μετάνοια κατέστη μηχανισμός πνευματικού εξανδραποδισμού, σύνθλιψης επιθυμιών και ακρωτηριασμού προσωπικοτήτων στα χέρια των παπάδων -- μηχανισμός που αδιαφορούσε για το πολιτικό κακό, από το κακό μέσα στην οικογένεια μέχρι το κακό στον πλανήτη ολόκληρο.

Παρ' όλα αυτά η ίδια η έννοια της μετάνοιας είναι πολύτιμη: αλλάζοντας ζωή και αποτασσόμενος το (όποιο) κακό κάνεις ριφορμάτ και ξεκινάς από την αρχή· δεν είναι μικρό πράγμα. Στην πραγματικότητα, είναι πολύ μεγάλο πράγμα, τόσο όσο να περνιέται άνετα για σωτηρία: σε απελευθερώνει από το στίγμα του παρελθόντος σου ως αισχύνης άπαξ και αλλάξεις. Με τη διαφορά ότι η αλλαγή δεν επιτυγχάνεται ούτε με καθαρμούς, ούτε με θαύματα παρά με αλλαγή του τρόπου σου, της νοοτροπίας σου όπως αποτυπώνεται στην πολιτεία σου. Η μετάνοια είναι πολιτική πράξη κι όχι ψυχολογική κατάσταση: είσαι αλλιώς επειδή δρας αλλιώς.

Οι πατέρες της εκκλησίας ερμηνεύουν με ακριβώς αυτόν τον τρόπο με τη μετάνοια. Βεβαίως ξινίζουμε όταν ακούμε για πατέρες, και με το δίκιο μας: η καπηλεία κι εξιδανίκευση που έχει υποστεί το έργο τους καθώς και οι επιλεκτικές ερμηνείες του συγκρίνονται μόνο με την καπηλεία, την εξιδανίκευση και τη διαστρέβλωση μέρους της κλασικής γραμματείας. Παράλληλα το να κατηγορείς τους πατέρες της Εκκλησίας για την δισχιλιετή τυραννία της Εκκλησίας και το ανόσιο έργο υποκρισίας, ηγεμονίας, τυραννίας και ψεύδους που την εδραίωσε στην οικουμένη είναι σαν να κατηγορείς τη Λούξεμπουργκ και τον Γκράμσι για τον Στάλιν και τον Πολ Ποτ.

Για τους πατέρες η μετάνοια δεν είναι μεταμέλεια και ενοχές -- αφήστε τη δακρυολαγνία των ανατολικών ασκητάδων και τον τρόμο της θεοδικίας των δυτικών ιεροκηρύκων. Άλλωστε,

η μεταμέλεια είναι εύκολη και ευτελής: είναι το 'συγγνώμη' που λες για να ξεμπερδεύεις, για να σταματήσει ο άλλος να παραπονιέται και για να πάει το θέμα στον αγύριστο κι εσύ να προχωρήσεις παρακάτω. Η μεταμέλεια είναι σχηματικό μεακούλπα και προσχηματική αναγνώριση σφάλματος. Με τη μεταμέλεια ξεμπερδεύεις και είσαι και προκαταβολικά εξιλεωμένος ώστε να επαναλάβεις μελλοντικώς τα λάθη σου, καλυμμένος πίσω από τα "μα ζήτησα συγγνώμη". Μεταμελείσαι όχι γιατί το θες εσύ, αφού γουστάρεις κατά βάθος: αν ρωτιόσουν πάλι, τα ίδια θα ξανάκανες· μεταμελείσαι γιατί κάτι στράβωσε στις συγκυρίες ή γιατί σου το ζητάει ο κόσμος: οι εγωισμοί των άλλων, αυθεντίες, εξουσίες, συμφέροντα, προσχήματα, η τρεχάμενη ηθική...

Από αυτή την άποψη της μετανοίας, την πολιτική που λέγαμε, έχει κάθε δίκιο η Εύη Βουλγαράκη να λέει τα εξής για την πρόσφατη πράξη εξιλασμού των ναζί στην οποία χοροστάτησε ο Μίκης:

Γνωρίζω (σαφώς γνωρίζω και συνειδητά μεταχειρίζομαι το ρήμα αυτό) ότι από χρόνια ο Μίκης έχει φτιάξει μια θεωρία γενικής συγχώρησης μέσα του. Ίσως αυτό να σημαίνει ότι έχει φτάσει σε πολύ ανώτερα πνευματικά ύψη από εμένα και είναι πανέτοιμος να συναντηθεί με τον Δημιουργό μας, ίσως πάλι και όχι. Ίσως είναι κάπως πιο απλό να συγχωρεί κανείς όντας χορτάτος, σε πλούτη και δόξα, έχοντας ξεπεράσει μια δυσμενή κατάσταση που πλέον δεν μπορεί να σε αγγίξει. [...]

Υπερβαλλόντως χριστιανικό / ή και όχι. Γιατί η χριστιανική αγάπη μπορεί να συγχωρεί τον φονιά και τον ληστή, αλλά σίγουρα γνωρίζει ότι οφείλει να τον διαπαιδαγωγήσει να μην είναι φονιάς και ληστής. Δεν μπορεί να τον δικαιώνει στην αμαρτία του, να τον καλεί σε αμετανοησία και ουσιαστικά να προβάλλει ένα πρότυπο μηχανιστικής αποκατάστασης των πάντων.

Και εδώ λοιπόν λέω ότι ο τρόπος του Μίκη είναι παιδαγωγικά και κοινωνικά, αλλά και χριστιανικά ακόμα (για να μη μιλήσω για πολιτικά) φάουλ. Δεν μπορεί με ακροατήριο τον Κασιδιάρη και τον Μιχαλολιάκο να λες αδέρφια μου φασίστες και ναζιστές και να τους επιτρέπεις να αυτοδικαιώνονται ακριβώς ως ναζιστές και φασίστες.

[...]

Χριστιανική αγάπη στον Μιχαλολιάκο και τον Κασιδιάρη σημαίνει να δικαστούν και να εκτίσουν την ποινή τους με άκρα αυστηρότητα μήπως από την κόπωση και τη σκληράδα αρχίσουν να αναρωτιούνται αν ο δολοφονικός δρόμος δεν είναι του Κυρίου.