Κυριακή 11 Μαρτίου 2012

Και εις μνήμην Δόμνας Σαμίου

Πέθανε η Δόμνα Σαμίου και όταν το άκουσα ένιωσα σαν να έχασα δικό μου άνθρωπο.

Πολύ όμορφο και ψαγμένο αφιέρωμα στη Δόμνα Σαμίου υπάρχει εδώ από τον Τσαλαπετεινό.

Ανήκω σε μια γενιά που πρωτοξύπνησε στον κόσμο με τη Δόμνα Σαμίου στο ραδιόφωνο. Με τη φωνή της, όπως και αυτές της Κωχ, του Ξυλούρη, της Γαλάνη, του Λάκη Παππά, της Αλεξίου του Λοΐζου, του ίδιου του Λοΐζου, της Μπέλλου, του Κούτρα, της Μοσχολιού, της Μαρίκας Νίνου να σιγοντάρει "σύυυυυυυννεεεεεεεεφιάααααα" τον Τσιτσάνη. Μιλαώ τώρα για το τι ακούγαμε στο ραδιόφωνο παιδιά, Δεύτερο Πρόγραμμα κυρίως, για κάποια από τα στοιχεία που μας έχτισαν σαν γενιά, όχι για το τι άλλο ακουγόταν από το πικάπ και το κασετόφωνο στο σπίτι, ούτε για το τι άρχισα να ακούω στην πρώιμη εφηβεία.

Η γενιά μου μεγάλωσε κι άρχισε να σκέφτεται ενώ ανθούσε το αλλόκοτο λουλούδι της λεγόμενης νεορθοδοξίας, που ταχύτατα εκφυλίστηκε σε κρατούσα ιδεολογία αντικαθιστώντας τον μπααθικό τριτοδρομισμό του (Αντρέα) Παπανδρέου. Τέσσερα χρόνια πριν γεννημένος, και θυμόσουν τη Δεξιά και την τηλεόραση του Ανδριανόπουλου. Τέσσερα χρόνια γεννημένος μετά, και μετά βίας θυμάσαι την εποχή μόνο με ΕΡΤ και ΥΕΝΕΔ (το σήμα της οποίας, σήμα του ΓΕΕΘΑ, πάντα μου φαινόταν αλλόκοτο καββαλιστικό έμβλημα).

Η Παράδοση έγινε το νέο είδωλο. Παράδοση αποκαθαρμένη (χωρίς απρεπή αφηγήματα, χωρίς γαμοτράγουδα για καλόγερους οχτώ χρόνια καυλωμένους, για τον παπά από τη Βλαμαρή ή μουνιά ζουμερά), σοσιαλιστικοποιημένη (των Ελλήνων οι κοινότητες, Αμπελάκια και Σιάτιστα, το ξυνόν και ξυναμφότερον), ανατολιζέ (έξω τα μπουζούκια, η τσαμπούνα, τα λαούτα και τα κλαρίνα, μέσα τα ούτια και τα νέι και οι λοιπές φλαμπούτσες της καθ' Ημάς), ουτοπική κι αντιαστική (χωριό, λιβάδι, ψαρόβαρκα, πέτρα, ήλιος, ξερολιθιά, χειμαδιά, έλατο, αγνά προϊόντα χωριάτικα ατυποποίητα που μας τάραζαν στον κοιλόπονο). Αυτό το πράμα ξεκινούσε από τη λαϊκή εκδοχή του, π.χ. την επανεμφάνιση του ανώτερου κλήρου στη δημόσια ζωή (μετά το φιάσκο του 1987 με την εκκλησιαστική περιουσία και την αποπομπή Τρίτση), την αύξηση στη ζήτηση ευχελαίων, αγιασμών, εξομολόγων για τα σχολεία κτλ., και πήγαινε μέχρι τον υψηλόφρονα νεορθόδοξο στοχασμό των Γιανναρά (που γοήτευε πολύ μέχρι να του 'ρθει ότι η Λίστα του Σίντλερ είναι εβραϊκή προπαγάνδα) και Ράμφου αλλά και τη μελέτη των γραπτών του Περγάμου Ιωάννη, του Αντωνίου του Σουρόζ, της Τατιάνα Γκορίτσεβα και του π. Φιλόθεου Φάρου. Οι όποιες αντιδράσεις ήταν από μέρους της πολιτισμικά καθεστωτικής Αριστεράς (κυρίως ανθρώπων του ΚΚΕ) και από ό,τι counterculture υπήρχε στην Ελλάδα, αλλά και από τον κομψό και ψύχραιμο σουσουδισμό που πρέσβευε τη φυγή μας προς τας Ευρώπας και οίμωζε που δεν είμαστε Παρίσι (χιλιοειπωμένα αυτά).

Η αντίδραση της γενιάς μας σε αυτό το ελληνορθόδοξο πράμα περιγράφεται εδώ. Ακούγαμε οριεντάλ έντεχνα αλλά και δημοτικά και μας γύριζαν τα άντερα, κ.ο.κ. Ολο το ελληνικό παρελθόν το είχε καπηλευτεί η ιδεολογία της ελληνουριάς, της πασοκολεβεντιάς, του νεοπαπαδισμού-γεροντισμού. Επειδή δεν μπορούσαμε να ακολουθήσαμε τον Κώστα Μαυρουδή και τον Νίκο Δήμου στην Avenue Foch, στο Μαίιφαιρ και την Κουντάμ, ακολουθούσαμε ό,τι εναλλακτικό θα μας πήγαινε στο Μαραί, στο Κάμντεν και στο πρώην Ανατολικό. Όπου θα βρίσκαμε τόσους άλλους που αγαπούσαν την παράδοσή τους και τη δούλευαν και την ερμήνευαν, και μόνον εμείς είχαμε μαγκουφιάσει γιατί είχανε πέσει τα κομμάντα της Ελληνοελληνικότητας και μας είχανε στερήσει την παιδική μας ηλικία και το πόσο ωραία μύριζε η εκκλησία όταν ήσουνα μικρός και σε παίρναν οι μεγάλοι μαζί τους εκεί...

 Κι όμως, η φωνή και η δουλειά της Δόμνας Σαμίου δεν εξέπεσε ποτέ από τα αυτιά μας και τις καρδιές μας, αν μου επιτρέπεται να μιλάω εξ ονόματος οποιασδήποτε συλλογικότητας. Ποτέ. Γιατί δεν έφτιαχνε μουσειακή μουσική. Δε χρησιμοποιούσε τα τραγούδια για να μας διδάξει π.χ. πώς να είμαστε Έλληνες. Αντιλαμβάνομαι ότι έλεγε τραγούδια που ήταν ωραία τραγούδια γιατί ήταν ωραία τραγούδια (κάτι που, με διαφορετικό τρόπο, έκανε και η Κωχ όταν διασκεύαζε δημοτικά). Για καθήστε λ.χ. να σκεφτείτε τον στίχο αυτού του χιλιοτραγουδισμένου, δείτε πώς η Σαμίου το λέει όμορφα σαν ένα "κανονικό" τραγούδι (δηλαδή που μιλάει από την ψυχούλα μας), σε σχέση με την πιο 'ακαδημαϊκά' παραδοσιακή εκδοχή του σπουδαίου Καρναβά. Όχι ότι η Σαμίου δεν έκανε έρευνα, όχι ότι δεν της χρωστάμε την καταγραφή πραμάτων και θαμάτων (δείτε το αφιέρωμα του Τσαλαπετεινού). Αλλά η έρευνα δεν πρέπει (στη μουσική τουλάχιστον) να μπουκώνει την ψυχή μας, πρέπει να της δίνει τα εργαλεία να λαλήσει τα δικά της.

Νομίζω ότι η σπουδαιότητα της Σαμίου βρίσκεται εκεί που βρίσκεται, λ.χ., και του Ρος Ντέιλυ. Μεταφράζω αποσπάσματα από ένα κείμενο στο οποίο επιστρέφω για τρίτη φορά (διαβάστε το όλο):
Η μουσική είναι όχημα, όχι μουσειακό έκθεμα.
Πραγματική αυθεντικότητα είναι να οικειοποιείσαι αυτά που παιζόντουσαν πριν από σένα και να τα κάνεις δικά σου, άρα και να τα νοθεύεις.
Όμως η μουσική είναι ζωντανή: γι' αυτό αλλάζει, επειδή δεν έχει μπει ακόμα στη φορμόλη.
Γι' αυτό είναι σπουδαία η Δόμνα Σαμίου. Δεν αντιμετώπισε τα τραγούδια ως υλικό, ως σύμβολα ενός άλλου τρόπου ζωής, ως τα ιερά λείψανα της ελληνικότητας ή της Παράδοσης. Άλλωστε, η Παράδοση είναι πολύ παρεξηγημένη έννοια (έχω ξαναμιλήσει και εδώ για αυτήν). Πρώτα-πρώτα, πoλλές φορές αρκεί η μετάδοση από μία γενιά στην επόμενη για να καταστήσει κάτι “Παράδοση”. Και πρέπει να βγούμε λίγο από την κουβέντα της γνησιότητας με όρους ουσιοκρατίας: Το ότι κάτι είναι εξώφθαλμα πολιτισμική κατασκευή (τανγκό, χρήμα, ΑΕΚ, έθνος), δε σημαίνει ότι δεν μπορεί να είναι κομμάτι της ψυχής του ανθρώπου. Ιδανικά, δε θα χρειαζόμασταν ταμπέλες και πολύπλοκες διατυπώσεις περί πολλαπλών ταυτοτήτων. Το μόνο που καταφέρνουν αυτές οι κουβέντες είναι να μας στρέφουν προς το παρελθόν ως μουσειακό έκθεμα, ως τοτέμ. Ιδανικά θα αποδεχόμασταν ότι είμαστε η βιολογική μας φύση και τα βιώματά μας, από όπου κι αν προέρχονται. Και ίσως θα μπορούσαμε να βγάλουμε αγάπη και όνειρο μέσα από αυτά.

Το δικό μου μνημόσυνο για τη Δόμνα Σαμίου είναι ότι από τη φωνή και τα τραγούδια της μόνον αγάπη και όνειρο πηγάζει για μένα: ούτε ιδεολογίες, ούτε πεθαμένα πράματα. Να λοιπόν: η Δόμνα Σαμίου με τα υλικά ενός συλλογικού παρελθόντος έχτισε προσωπικές μας στιγμές και όνειρά μας. Τι πιο όμορφο.

GatheRate

21 σχόλια:

  1. Πάντα είναι όμορφο εκείνο που δεν επιβάλλεται και δεν καταπιέζει αλλά δημιουργεί κάτι νέο και αληθινό. Εύγε για την ανάρτηση.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Ποτέ δεν κατάλαβα την ελληνική μουσική. Μου δίνουν πολύ περισσότερα οι Pink Floyd, οι Kansas, οι Eloy....

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Δεν την καταλάβατε επειδή είναι γραμμένη από Έλληνες πολίτες; Επειδή είναι τραγουδισμένη στα ελληνικά; Επειδή είναι εγγεγραμμένη πάνω της η, ξέρω γω, ελληνική ιδιοσυστασία; (γκουχ γκουχ) :-)

      Χωρίς να μπω σε κουβέντα de gustibus, δύο σημεία:

      α) κι εμένα ο θεός μου είναι ο Μπετόβεν και τον χαρακτήρα μου και τον ψυχισμό μου (...) τον έχτισα ακούγοντας πολλή ίντυ σκηνή (Μάντσεστερ αλλά και πριν, αλλά και μετά). Αλλά άμα ακούω τραγουδισμένα "τι να μου κάνουν δάκρυα δυο και στεναγμοί σαρανταδυό", "της θάλασσας το κύμα δεν κρατά σημάδια", "σ' ακολουθώ και πάνω σου κολλάω" ή "Bekledim de Gelmedin", ξέρω ότι ακούω κάτι πολύ δικό μου από πολύ βαθιά μου,

      β) η μουσική, ως μη αναπαραστατική μορφή, ακόμα κι όταν παντρεύεται με στίχο, μας δίνει κυρίως αυτό που περιμένουμε να πάρουμε από αυτήν, περισσότερο από τις μορφές λόγου ή τα εικαστικά...

      Διαγραφή
  3. Πέρα από τα ελληνοκεντρικά κλισέ και τους ιδιοτελώς μαχόμενους πατριδολάτρες η διατήρηση της/μιας παράδοσης είναι αυτή που σε κρατά γερά στις ρίζες σου ώστε να αντιστέκεσαι σε καταστροφικά στροβιλίσματα και βάναυσες εκθεμελιώσεις, χωρίς απαραίτητα να σημαίνει και την αναγκαστική επιστροφή σου σε αυτήν, που πιθανά να δηλώνει πισωγύρισμα, και η ανάλυσή σου ακριβώς αυτό καταδεικνύει.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Η παράδοση είναι το αντίστοιχο (και ξέρω πόσο αφελώς το διατυπώνω αυτό) του βιώματος, ένα συλλογικό βίωμα (ξέρω ότι μπάζει αυτό που λέω, μη βαράτε). Όπως όμως είναι ανθυγιεινό να αναμασάς τις αναμνήσεις και τις καταβολές σου και να εγκλωβίζεσαι σε αυτές, άλλο τόσο είναι βλαβερό όταν στροβιλίζεσαι ή όταν σε σπρώχνει η μπουλντόζα να γυρνάς πίσω στην παράδοση.

      Η κίνηση πρέπει να είναι από την παράδοση και μέσα από αυτήν προς τα εμπρός και προς τα έξω. Το είχα πει έτσι:

      Πρέπει να ανοίξουμε προς τα έξω. Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός διασκεύασε την ιστορία του Σιντάρτα Γκαουτάμα Σακυαμούνι (του Βούδα) ως την ιστορία του Ιωσαφάτ και Βαρλαάμ γιατί προφανώς του φάνηκε πνευματικότατη, η Άννα η Κομνηνή προσπάθησε να το παίξει έως και Θουκυδίδης γιατί προφανώς πίστεψε ότι μπορούσε. Οι Ινδοί έκαναν την πατάτα αναπόσπαστο κομμάτι της αρχαίας κουζίνας τους μέσα σε 100 χρονάκια. Οι Γιαπωνέζοι το έχουνε ξεφτιλίσει. Εμείς καθόμαστε και ανασκαλεύουμε την παράδοση ξανά και ξανά. Και καλά κάνουμε: η παράδοση είναι αυτό που είμαστε, ακόμα κι όταν είναι επινοημένη, λιμαρισμένη, βερνικωμένη ή ευφάνταστα αναστυλωμένη. Αλλά δεν μπορούμε να μένουμε εκεί. Δεν μπορεί να γυρίζουμε στα ίδια και στα ίδια. Προσέχτε: δε λέω καν να κοιτάξουμε (μόνον) έξω και μακριά όπως ο Δαμασκηνός ή Άννα Κομνηνή. Λέω να πάψουμε να γυρίζουμε στα ίδια και στα ίδια, ιδίως λ.χ. στη μουσική και στα λογοτεχνικά. Υπάρχουνε κι αλλού φόρμες και θέματα, και πολλές φορές μας αφορούν τρελά.

      Διαγραφή
    2. Υπάρχει μια στιγμή που μπορούμε να φανταστούμε και ανατρέπει αμέσως την παραδεδομένη (σικ, ρε) εικόνα περί παράδοσης: η στιγμή που κάποιος δοκίμασε να παίξει αντί για ζουρνά το αυστριακό κλαρινέτο.

      (κάτι παρόμοιο γράφει ο Μπόρχες για τη στιγμή που ο Αισχύλος ανέβασε δεύτερο υποκριτή στη σκηνή)

      Διαγραφή
    3. Συμφωνώ απολύτως μαζί σου, ως γνωστόν. :-) Άλλωστε τα βαλκανικά / τσιγγάνικα χάλκινα πνευστά πώς έγιναν 'παράοδση'; Μία γενιά αρκεί, μία -- αυτά με τις παμπαλαιότητες και τις αρχεγονιές δεν αφορούν κανένα.

      Κάπου νομίζω ότι υπήρχε κάποια μαρτυρία (στο Ανθολόγιο, στους Δειπνοσοφιστές -- σε κάποια από αυτά τα κουτσομπολίστικα), ότι ο δεύτερος υποκριτής (ή ο τρίτος του Σοφοκλή; δε θυμάμαι)προκάλεσε σκανδαλάκι.

      Διαγραφή
    4. Θα μπορούσα ν' αντιστρέψω το παράδειγμα του Δύτη και νομίζω ότι θα ίσχυε με τον ίδιο τρόπο: Υπάρχει μια στιγμή που μπορούμε να φανταστούμε και ανατρέπει αμέσως την παραδεδομένη (σικ, ρε) εικόνα περί παράδοσης: η στιγμή που κάποιος Αυστριακός δοκίμασε να παίξει αντί για το αυστριακό κλαρινέτο, ζουρνά. Όπως ο Ρος Ντέιλυ. Παράδοση ίσως είναι ό,τι βρίσκει έρεισμα μέσα μας.

      Διαγραφή
  4. "ενώ ανθούσε το αλλόκοτο λουλούδι της λεγόμενης νεορθοδοξίας, που ταχύτατα εκφυλίστηκε σε κρατούσα ιδεολογία". η εντύπωση μου είναι πως εκείνο το trendy κύμα που ονομάσανε οι εμπνευστές του νεορθοδοξία απλώς εμαράθη όπως μαραίνονται τα αγορασμένα από ανθοπωλείο άνθη που 'χουν κοντές ρίζες- κρατούσα ιδεολογία πάντως σίγουρα δεν έγινε, κι ούτε έχει μείνει κάτι από δαύτην.
    Ενώ η Σαμίου αφήνει κληρονομιά, ε

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Η Σαμίου αφήνει κληρονομιά, εκεί που τόσοι και τόσοι άλλοι απέτυχαν. Ο θρίαμβος του κεφιού, της αγάπης, της έρευνας απέναντι στον ιδεόληπτο ακαδημαϊσμό.

      Δεν εμαράθη, αλλά ενσωματώθηκε στο πώς βλέπαμε τον εαυτό μας: από τους έξαφνα προαιώνιους φίλους μας Σέρβους μέχρι τις ταυτότητες, από την κωμωδία του Μακεδονικού μέχρι την κριτική στον Σημίτη για τους λάθος λόγους, από τη μόδα των γεροντάδων και των κομποσχοινιών μέχρι τις πατερικές καραμέλες σε διάφορα στόματα...

      Διαγραφή
  5. Επιτρέψτε μου. Η παράδοση δεν είναι το παρελθόν, αλλά η υπαγορευμένη σχέση μας με αυτό. Είναι, όμως, κι ο δεσμός μας με το παρελθόν. Η υπαγορευμένη, αλλά και μοναδική, μνήμη. Θέλει αρετή και τόλμη, αλλά το θέμα είναι ότι τ' αυτιά μας θέλουν ν' ακούσουν και να φχαριστηθούν. Αυτό η Σαμίου το φρόντισε. Και φροντισμένα μίλησε στις ψυχές όσων έτειναν τ' αυτιά.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Έχετε δίκιο κι ευχαριστώ για τη διόρθωση και ολόκληρο το σχόλιο.

      Διαγραφή
  6. Η κυρά Δόμνα με σύστησε με την παραδοσιακή μουσική των πέρα απ' τη θάλασσα. Αυτή και ο Πετρολουκάς Χαλκιάς.
    Και ήταν σαν ένα ακόμα παράθυρο στον κόσμο.

    ΥΓ1 Ακόμα δυσκολεύομαι ν' ακούσω άλλον σταθμό από το Δεύτερο...

    ΥΓ2 Θαυμάζω το ταλέντο σου να βάζεις στο χαρτί τις σκέψεις σου με τόση καθαρότητα και σαφήνεια. Μη σου πω ζηλεύω :)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  7. και γιατί τα αποδίδεις όλα αυτά τουρλουμπούκι στην νεορθοδοξία κι όχι τα του καίσαρος τω καίσαρι, τα μακεδονικά και τις ταυτότητες στο "άνθιμο" τα κομποσκοίνια στο new age, τον σημίτη στην αρένα του κλπ?

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  8. να σε πω, παραξηγήθηκα που μ' έγραψες στ' αυτά σου κι εσύ κι ο Μέγας 'Ερως, ο Δύτης των Νιπτήρων και πάω να κάνω Πάσχα χωρίς εσάς, Αμήν

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Κακώς παρεξηγηθήκατε: δεν είχα τι να πω. Το Πάσχα είναι μακριά.

      Διαγραφή
  9. τα
    τρία δύο.
    Καλό Πάσχα
    http://www.youtube.com/watch?v=54-vt5XIVoA

    ΑπάντησηΔιαγραφή