Αποφθέγματα

Οι παγκόσμιοι νόμοι της έλξης

Πρώτος νόμος: Όλοι οι άνθρωποι είμαστε πολυγαμικοί μέχρι αποδείξεως του εναντίου κατά περίπτωση.

Δεύτερος νόμος: Μετά από χρόνο t όλες οι σχέσεις τείνουν ασυμπτωτικά προς το it's complicated.

Τρίτος νόμος: Ούτε η αγάπη ούτε το σεξ είναι ικανές ή αναγκαίες συνθήκες για διαρκείς και ευτυχισμένες σχέσεις.

*

Οι δύο όροι της ευτυχίας

Α.
Κάθε εποχή ευτυχίας περιέχει ένα πικρό κουκούτσι τρυφερής μελαγχολίας. Ίσως η ευτυχία να δένει γύρω του όπως το μαργαριτάρι γύρω από έναν κόκκο άμμου.

Β.
Τελικά μαθαίνεις, ποτέ ικανοποιητικά, πώς να είσαι ευτυχισμένος, ασχέτως αν τα καταφέρνεις να είσαι ευτυχισμένος. Μετά ενηλικιώνεσαι και σε απασχολεί να κάνεις ευτυχισμένους τους άλλους, κάτι που είναι ευκολότερο.

Η αβάσταχτα κολωνακιώτικη ποίηση της Λίνας Νικολακοπούλου

Είναι κάπως αλλόκοτο που κάθε τόσο κράζουμε τον Σαββόπουλο, και δικαίως τον κράζουμε, αλλά ότι η Λίνα Νικολακοπούλου βρίσκεται στο απυρόβλητο. Η προαναγγελία αυτού εδώ του σημειώματος στο φέισμπουκ αντιμετωπίστηκε και με συγκατάβαση και με απορία για τη στριφνότητα ή και την αμάθειά μου.

Αλλά πάμε από την αρχή.

Ανοικείωση all over my body

Η Λίνα Νικολακοπούλου έχει γράψει τραγούδια που επάξια κέρδισαν τη θέση τους μέσα στον Κανόνα της ελληνικής στιχουργίας. Ποια είναι και πόσα είναι αυτά τα τραγούδια ούτε με νοιάζει ούτε με αφορά. Πολλά τραγούδια της, συνήθως τα λιγότερα γνωστά και όχι απαραιτήτως ερωτικής θεματολογίας, είναι λυρικά με τρόπο μετριασμένο και ψύχραιμο στα όρια του ρίγους.

Η Λίνα Νικολακοπούλου είναι επίσης επίγονος του Νίκου Γκάτσου, στη διαρκή προσπάθειά της να στοκάρει το κενό μεταξύ λαϊκού στίχου, ποπ στίχου, ελαφρού στίχου και μελοποιημένης ποίησης. Η μέθοδός της στο στοκάρισμα θυμίζει παλιό καλό Cole Porter και λέγεται ανοικείωση: σπάσιμο των συμφράσεων ("παραδέχτηκα ζωή και θάνατο", το σχεδόν πια δόκιμο "θα πάθεις έρωτα"), διάψευση κειμενικών προσδοκιών ("ηφαίστειο... εφτά γενιές σβηστό"), απρόσμενες παρηχήσεις και ρίμες ("βύσματα / πείσματα", "λοιπόν / ντεπόν").

Η μέθοδός της βασίζεται τόσο στέρεα στην ανοικείωση, που πριν χρόνια ο Μπαμπινιώτης επαίνεσε την ποίησή της ακριβώς για αυτόν τον λόγο. Σε αυτό ο δάσκαλος ακολούθησε τους Ρώσους φορμαλιστές που θεωρούσαν ότι η λογοτεχνική έκφραση ισούται με την ανοικείωση. Αν αυτό βεβαίως ίσχυε, αν λογοτεχνία ήταν η ανοικείωση, τότε η Κική Δημουλά, που ανοικειώνει κατά κόρο και κατ' εξακολούθηση, θα ήταν η δύσθεώρητη κορυφή της ελληνικής ποίησης, γνώμη που δεν συμμερίζονται όλοι. Επειδή όμως ο τελευταίος που εκίνησε την πτέρναν κατά της Δημουλά βρέθηκε στες κάμαρες τες κρυφές (όχι της ηδονής δυστυχώς), ας το θέσω ως εξής: αν η ανοικείωση συνεπαγόταν λογοτεχνία, τότε αυτό θα ήταν ποίηση:

Μοιραία σού αποστέλλω μυθοποίηση
μα εσύ αναμηρυκάζεις απόξεση,
λαξεύω τις στιγμές τις βαρθολίνειες
με σύκα για να πήξω νέα ποίηση·
στον δρόμο κατευνάζονται δικαιοπραξίες πειθήνιες
που βρίσκουν τις ζωές μας με πρόστυχη τόξευση.

Βεβαίως το παραπάνω μπορεί και να περάσει για ποίηση, αλλά κάνω μια στάση εδώ, παίρνω μιαν ανάσα και σας παραπέμπω στον miglior fabbro για τα περαιτέρω.

Η μανιέρα λοιπόν στη Νικολακοπούλου έχει τρεις λειτουργίες. Την πρώτη την υπαινίχθηκα: υποκαθιστά με γλωσσικά μέσα τα ποιητικώς λοξά κεντήματα της μελοποιημένης ποίησης: αντί για φέρτε μου ένα μαντολίνο και μετά θα γίνω κρίνο, για μύρισε το σκοτάδι κι όλη η Άβυσσο, για τα ματόκλαδά σου λάμπουν σαν τα λούλουδα του κάμπου ή και αντί για η οθόνη βουλιάζει έχουμε να 'ταν η χαρά οικόπεδο, έχουμε εγώ το φως μετάλαβα κι εκεί σε πάει η καρδιά συνήθως, έχουμε μια πίστα από φώσφορο. Με άλλα λόγια: η ανοικείωση σε επίπεδο λεξιλογικό και συντακτικό υποκαθιστά, εν μέρει επιτυχώς, τη λοξή ματιά της ποίησης.

Η δεύτερη λειτουργία της ανοικειωτικής μανιέρας είναι να "ανοίγει" το τραγούδι ώστε ο καθένας να ακούσει και να βρει μέσα του αυτό που τον τρώει ή έστω αυτό που του ταιριάζει. Βεβαίως όσοι θέλουν να ανοίγουν πολύ όσα γράφουν και να εξακτινώνουν το νόημα των κειμένων τους πρέπει να προσέχουν μην τους ξεφύγει από την πολλή εξακτίνωση και το νόημα από πανανθρώπινο καταντήσει ασαφές ή από χρησμός καταντήσει ωροσκόπιο. Επίσης, στην περίπτωση της Νικολακοπούλου, ενίοτε δεν βγάζεις άκρη από την πολλή ανοικείωση:

Αν ήτανε το έδαφός σου πρόσφορο
θα σου 'φτιαχνα μια πίστα από φώσφορο
με δώδεκα διαδρόμους
δώδεκα τρόμους
με βύσματα κι εντάσεις φορητές
με πείσματα κι αεροπειρατές

Πίστα χορού, αεροδρομίου ή παιχνιδιού; τρόμους, βύσματα (η πίστα) και εντάσεις φορητές;

κοιμήσου εδώ προσωρινά
κι αν ρίξει χιόνι στα ορεινά
θα πούμε το πιστεύω.

 Ε; Γιατί;

Το φεγγάρι απ’ τη μια
και του κόσμου η ζημιά
βάλαν βέρες

Τι δηλοί εδώ το φεγγάρι;

Και πάει λέγοντας.

Η τρίτη λειτουργία της ανοικειωτικής μανιέρας και του παιχνιδιού με τη γλώσσα είναι να ξεσκίζει (με την κακή έννοια) ωραία κατά τα άλλα τραγούδια, για να γίνει το ρεφραίν πιο διανοητικά τσαχπίνικο. Παράδειγμα, το Υπερωκεάνειο, το οποίο ξεκινάει με ένα από τα πιο ιδιοφυή κουπλέ που έχουνε γραφτεί ποτέ στα ελληνικά:

Τόσο καπνό που πίνω μέσα μου
άμα τον είχα ταξιδέψει,
θα 'χα γυρίσει όλη τη γη
από τη νύχτα ως την αυγή
παρά που λες πως μ’ αγαπάς
να 'χα πιστέψει.

Και μετά...

Γιατί τώρα είναι σπάνιο
να ξοφλήσω το δάνειο
που 'χα πάρει απ’ το χθες
για να ελπίζω

Ο σολοικισμός, προκειμένου να της βγει ο ακκισμός, είναι τρομακτικός. Τι διάολο σημαίνει "είναι σπάνιο να ξοφλήσω το δάνειο"; Πώς κατάφερε να συντάξει αυτόν τον αχταρμά με το μη-εξακολουθητικό ξοφλήσω να κάνει παρέα στο σπάνιο; Γιατί; Γιατί; Και μετά τι γυρεύουν στο τραγούδι οι Παναγιές του Νοτιά, εκτός από βλαστήμιες αγανακτισμένου ακροατή; Γιατί;

Άλλο ένα παράδειγμα μόνο, αφήνοντας στην άκρη περιπτώσεις όπως το είτε ευτελές είτε μυστηριώδες ρεφραίν "Το πάθος που διώκεται / δεν πάει να επιδιώκετε / εσείς θα βγειτε λάθος": στο κατά τ' άλλα οκέι ερωτικό τραγούδι "Καρδιά μου εγώ" υπάρχει πάλι ένα ρεφραίν ογκόλιθος:

Καρδιά μου εγώ, φωτιά μου εγώ
στεριά μου εγώ, νύχτες βουνά.
Φιλιά μου εγώ, σταλιά μου εγώ
παλιά μου εγώ, παντοτινά.

Οκέι, αν το πιάσει κανείς φιλολογικώς βγάζει άκρη με "τα παντοτινά παλιά εγώ", ως αντιλογία τον Λύκο της Στέππας του Έσσε, ξέρω γω. Το υπόλοιπο; σουρεάλ νηών κατάλογος: εγώ καρδιά και φωτιά (νταξ), στεριά (!), νύχτες βουνά (;;;). Φιλιά εγώ (οκέι πάλι), σταλιά (από τι;).

Ε και;

Η ανοικειωτική μέθοδος της Νικολακοπούλου, που πατάει κυρίως στη γλώσσα κι όχι στα νοήματα, στις εικόνες κτλ., είναι η μανιέρα που έχουνε ξεσηκώσει πολλοί από το έντεχνο καθώς και στρατιές ποιητιζόντων μπαλαντιστών και σοφτροκάδων (που δεν θα κατονομάσω, αλλά τους ξέρετε). Στο κενό, ή τη ρωγμή, μεταξύ λαϊκού στίχου, ποπ στίχου, ελαφρού στίχου και μελοποιημένης ποίησης που έκανε το στοκάρισμά της η Νικολακοπούλου ήρθανε και κάρφωσαν κορνίζες και (δυστυχώς) εικονίσματα ένα σωρό παιδιά που δεν έχουν τη μαστοριά της στο στοκάρισμα. Για αυτό δεν φταίει η ίδια, παρά η τεράστια επιτυχία της.

Πού οφείλεται όμως η επιτυχία της; Σίγουρα και στους υπόλοιπους συντελεστές των τραγουδιών της. Σίγουρα επειδή κάλυψε με στόκο το κενό μεταξύ των πρωτεϊκών μπουζουκονταγλάν, της αφρώδους ποπ σάχλας και του Άξιον Εστί. Αλλά και γιατί έπιασε μια άλφα διάθεση, το ιδεώδες μιας συγκεκριμένης εποχής.

Η διάθεση αυτή είναι αυτή της χωρισμένης μεσοαστικής ψυχής που κυκλοφορεί στη Σκουφά. Σκεφτείτε το Διθέσιο. Κάποιος ή κάποια αγοράζει ένα διθέσιο και του πειράζει κινητήρα και πλαίσιο (άρα γκαφρά) και μετά οδηγεί μάλλον αεροπλανικά και ίσως αλκοολικά μα πάντως επικίνδυνα. Γραμμένο το 1997, αυτό το τραγούδι μάς μεταφέρει στην καρδιά της Εποχής του Σημίτη. Παρόμοιους συνειρμούς δημιουργεί το Μακό του 1991: κάποια ή κάποιος κλείνεται σπίτι λόγω χωρισμού (άρα δουλεύει π.χ. στο γραφείο της μαμάς ή στο μαγαζί του μπαμπά, οπότε μπορεί να λουφάρει), πληγώνει το καινούργιο παρκέ (το έχω πάθει κι εγώ με τακούνια) και παίρνει κομμένο ντεπόν για να κοιμηθεί -- εδώ μάλλον υπνωτικά, πονστάν ή μπουσκοπάν ήταν, εξού και οι δυο φωτιές στο ταβάνι όταν την ακούς, αλλά δεν έβγαινε η ρίμα με το "λοιπόν".

Αυτή η φωνή είναι απαράλλαχτη στη μεγάλη πλειοψηφία των τραγουδιών της Νικολακοπούλου: κολωνακιώτικοι καημοί ανθρώπων που συχνάζουν στα σεμινάρια της Μαριάννας Κορομηλά και πάνε να δούνε τον Τζούμα να πίνει καφέ στο Φίλιον (πρώην Ντόλτσε), ασχολούνται με γκομενικά, μετοχές κι εκσυγχρονισμό ενώ βρίσκονται σε μια διάθεση λίγο πέρα από το Νίτρο, το Κλικ και το Μαξ.

Δεν είναι τυχαίο ότι κάποια σπουδαία τραγούδια της Νικολακοπούλου (όπως η Ζελατίνα ή το Σίδερο με ατμό) μιλάνε για κάτι έξω από αυτή την άθραυστη φούσκα.

Κατά της μεθόδου

Παλιότερα οι συμβουλές για τα αισθηματικά, για τις σχέσεις και για το σεξ ήταν εξατομικευμένες και προσωπικές. Στα ραδιόφωνα και στα νεανικά περιοδικά ούτε τα προβλήματα προς επίλυση ήτανε πάντοτε πραγματικά ούτε οι γνωμοδότες απαραιτήτως προσεκτικοί ή καταρτισμένοι. Όμως απαντούσαν προσωπικά και σε συγκεκριμένα ψευδώνυμα ερωτήματα.

Στα τέλη της δεκαετίας του '80 αυτό άλλαξε: περιοδικά όπως το Κλικ, το Κοσμοπόλιταν, το Μαξ και άλλα εγκαινίασαν στήλες με τη ρουμπρίκα "Σεξ" και "Σχέσεις". Αυτές περιείχαν χρήσιμες πληροφορίες κυρίως γα το σεξ ανεξαρτήτως τίτλου, π.χ. πώς να κάνετε στοματικό ή πού βρίσκεται η κλειτορίδα ή τι άλλες στάσεις υπάρχουνε εκτός από εκείνες που μάθαιναν οι άντρες στα μπουρδέλα (μιλάμε για τη δεκαετία του '80). Οι διάφορες μεθοδολογίες του σεξ άφηναν πίσω τα πορνοπεριοδικά και τα βιβλία των Εκδόσεων Δίδυμοι και προβιβάζονταν σε κανονικά περιοδικά που διάβαζε όλος ο κουλ κόσμος, σε κομμωτήρια και σε στρατόπεδα, σε ΚΤΕΛ και τρένα αλλά και στις παραλίες.

Σιγά σιγά ο θεσμός της agony aunt, αυτού που σε όλα απαντά, της σεμνής Κικής Σεγδίτσα και της μητρικής Ρίκας Βαγιάννη, έχασε το κύρος του. Γιατί να ρωτήσεις τι ενοχλεί την κοπέλα σου όταν μπορείς να περιμένεις το επόμενο αφιέρωμα στο σεξ του Κλικ; Γιατί να αναρωτιέσαι πώς να φιλήσεις ή γιατί δεν σε θέλουν οι άντρες όταν μπορείς να περιμένεις το επόμενο Κοσμοπόλιταν να σε ξεστραβώσει στη σελίδα 79; Γενικότερα, δεν χρειαζόταν πια να παραθέσεις έστω και ανώνυμα το πρόβλημά σου, το πρόβλημά σου καλύπτεται από γενικεύσεις όπως "νέες στάσεις", "γλείφτε καλά πρώτα", "κάντε τρέλες πριν", "γίνετε σέξυ", "μάθετε νέες στάσεις εικονογραφημένες με χελμουτνευτώνεια αισθητική".

Το τελευταίο χτύπημα στον θεσμό του "η θεία Τάδε απαντά" το έδωσε μάλλον άθελά της η πάντα απολαυστική Μυρτώ Κοντοβά στην Αβού τη δεκαετία του '90: για κάθε πρόβλημα αισθηματικό ή σεξουαλικό η απάντηση ήταν πάνω κάτω "είσαι χαζό", "είσαι βλήτο", "είσαι λίγο τσόλι", "γκετελάιφ", "κάποια από τα παραπάνω". Από εκεί και στο εξής, δεν χρειάζονταν προσωπικές απαντήσεις σε ζητήματα σχέσεων, αισθημάτων ή σεξ: κάπου θα υπήρχε ένας τσελεμεντές με τις κατάλληλες μαγειρικές μεθόδους, είτε του στυλ "γίνε κίνκυ" είτε του στυλ "γλείφε και άσε να σε γλείψουν". Οι τσελεμεντέδες αυτοί, μάθαμε μετά, βρίσκονταν στο ίντερνετ, κυρίως σε κάτι πορνοσάιτ με με ρεαλιστικούς στοχους και υπεραισιόδοξες προβολές,

Είκοσι χρόνια μετά ξέρουμε όμως πως δεν γίνονται όλα με όλους. Δεν θέλουν π.χ. όλοι κι όλες να γλείψουν και δεν θέλουν όλες κι όλοι να τους γλείψεις. Δεν είναι όλοι κι όλες για κίνκυ, δεν είναι όλες (ω της κοσμοπολιτανικής φρίκης) οπαδοί των αισθησιακών προκαταρκτικών. Στη δεκαετία του '10 ξαναμαθαίνουμε αυτό που ήξερε ο Βατσιαγιάνα, ο συντάκτης του Κάμα Σούτρα: δεν υπάρχει συνταγή και μέθοδος που να δουλεύει με όλες και με όλους, υπάρχουνε μόνο διάφορα υλικά, αναρίθμητοι τρόποι να τα συνδυάσεις και περί ορέξεως κολοκυθόπιτα.

Και ξέρουμε πια ότι μανιέρα που δουλεύει με κάθε γυναίκα ή άντρα δεν υπάρχει. Μέθοδοι που πάντοτε δουλεύουν και παντού δεν υπάρχουν. Ο σταθερός ρυθμός του ενός ζευγαριού είναι η ανία κάποιου άλλου, η ρυθμική πολυμορφία κάποιου ζευγαριού είναι τα άνοστα καραγκιοζιλίκα άλλου.

Και το άλλο που ξέρουμε πλέον (ευτυχώς) είναι ότι το σεξ είναι βασικός παράγοντας στη βιωσιμότητα μιας σχέσης: τα γούστα των ανθρώπων σε αυτόν τον τομέα δύσκολα αλλάζουν, αν pot;e αλλάζουν, και μια σχέση δυο ανθρώπων που δεν συνεννοούνται ιμερικώς δεν τη σώζει καμμία μέθοδος και καμμία λίστα με "δέκα σίγουρους τρόπους" για οτιδήποτε.

Για την (ελληνική) οικογένεια

Μέσα σε ένα ασθενοφόρο που τρέχοντας ανέβαινε τη Συγγρού, στις 21:38 της 1ης Ιουλίου κράταγα το χέρι της μητέρας μου, που προσπαθούσε να καταλάβει πού βρίσκεται και τι της συμβαίνει. Εκείνη τη ώρα αναρωτήθηκα:

Είναι η οικογένεια ο προνομιακός χώρος της αγάπης;

Η απάντηση είναι βεβαίως ναι. Η οικογένεια είναι προνομιακός χώρος της αγάπης. Όμως αυτή η παραδοχή ισχύει με τον τρόπο που η τροπική ζούγκλα είναι προνομιακό οικοσύστημα για πεταλούδες: όχι πάντοτε, όχι ολόκληρη και όχι για όλα τα είδη πεταλούδας.

Μπορεί κανείς να σταματήσει να διαβάζει εδώ.

Συνεχίζω εγώ.

Θέλω να μιλήσω για την οικογένεια κατά μέρος τις εξιδανικεύσεις για τη συζυγία, που τάχα εκπορεύεται από την αγάπη, την οποία τάχα γεννά ο έρωτας, ο οποίος είναι ή θα έπρεπε να είναι απαύγασμα ερωτικού πάθους. Μιλώντας για "οικογένεια" θέλω να ασχοληθώ με αυτό που πονάει, αυτό που δεν θέλουμε να αγγίξουμε -- πολλώ μάλλον να αποδομήσουμε: τη σχέση γονέων και παιδιών.

Η γονική αγάπη

Η γονική αγάπη, όπως η ερωτική αγάπη, θεμελιώνεται σε σωματικότατα και βιολογικότατα θεμέλια. Από αυτή την άποψη είναι πολύ γερά θεμελιωμένη.

Ωστόσο, δεν πρέπει συμπεραίνουμε αυτομάτως ότι όπου υπάρχει γέννα και σεξ, το δυνάμει θεμέλιο, υπάρχει και οικοδομή, δηλαδή η γονική και η ερωτική αγάπη αντιστοίχως. Αυτή η διάκριση είναι πια λίγο-πολύ κατανοητή όσον αφορά την ερωτική αγάπη, είναι όμως συνήθως αδιανόητη όταν σκεφτόμαστε τη γονική αγάπη. Θεωρούμε δεδομένη τη γονική αγάπη δεδομένη, μια σταθερά που αναγκαία θα μεσολαβεί σε κάθε σχέση μάνας και παιδιού (και, λιγότερο, πατέρα και παιδιού). Όταν η σταθερά αυτή εμφανώς απουσιάζει θα επικαλεστούμε ανωμαλία, διαστροφή, ψυχασθένεια ή και ψυχοπάθεια. Αυτή η σταθερά, η αυτόματη αγάπη καθιστά τη σχέση γονέα-παιδιού a priori προνομιακή, αν όχι και ιερή.

Γνωρίζουμε στην πράξη πολύ καλά ότι τα πράγματα δεν είναι έτσι: οι μανάδες δεν είναι η Παναγία. Δεν αγαπούν όλες οι μάνες τα παιδιά τους. Υπάρχει στοργή, υπάρχει αφοσίωση, υπάρχει προσκόλληση, υπάρχει μέριμνα και φροντίδα, υπάρχει ανταγωνισμός, υπάρχει αποστασιοποίηση -- υπάρχει ολόκληρη η πολυδιάστατη γκάμμα της ανθρώπινης σχεσιακής κατάστασης. Δεν υπάρχει σώνει και καλά αγάπη στη σχέση γονέα και παιδιού.

Όσο και αν βομβαρδιζόμαστε ανελέητα με ρητορικές ότι η μητρότητα ολοκληρώνει τη γυναίκα, ότι την πάει τρεις (ή και τέσσερις) υπαρκτικούς αναβαθμούς ψηλότερα, ότι μεταμορφώνει και εξαϋλώνει τη γυναίκα καθιστώντας την Αγάπη και Φως κτλ., οι ρητορικές αυτές διατυπώνουν ενδεχόμενα, υπέροχα και θεοτικά ενδεχόμενα ίσως, αλλά ενδεχόμενα και μόνο: η γκάμμα και εδώ είναι πολυδιάστατη, όχι δίπολο, και ευρύτατη.
Αυτά τα ενδεχόμενα όμως ("κάνε παιδί να γίνεις γυναίκα") πλασάρονται ως ιδανικά κι ιδεώδη ή -- χειρότερα -- ως αυτονόητες καταστάσεις που μαγικώς κι ατρέπτως επιφέρει ο τοκετός. Σε αυτό οι ρητορικές περί ολοκλήρωσης της γυναίκας με τη μητρότητα θυμίζουν το ατελείωτο μπούρου-μπούρου για την ερωτοπραξία που θα μετουσιωθεί σε έρωτα, αφού η ηδονή και ο οργασμός δεν μπορούν παρά να αποτελούν σκιές ή προοικονομίες πνευματικών και οπωσδήποτε ισοβίων προσκολλήσεων.

Οι ρητορικές αυτές, όταν δεν είναι κανονιστικές και τυραννικές, πηγή ενοχών και αισθημάτων ανεπάρκειας και μειονεξίας, επαναλαμβάνω ότι περιγράφουν κάποιες εξαιρετικές περιπτώσεις, κάποια ενδεχόμενα· και πάλι όμως με τρόπο στρεβλό: αν πρέπει να καταγράψω τη γνώμη μου, κάποιες ολοκληρωμένες κι αυτοπραγματωμένες γυναίκες μπορεί να γίνουν υπέροχες μητέρες, άλλες γυναίκες μπορεί να ωριμάσουν μέσω της μητρότητας -- ή και όχι. Και πάει λέγοντας.

Για την ίδια τη γονική αγάπη τελικά δεν έχω να πω τίποτα εκτός από το ότι δεν είναι δεδομένη και ότι δεν πρέπει να θεωρείται σταθερά στη συζήτηση περί οικογένειας.

Η οικογένεια ως φυτώριο, ως πρότυπο και ως καβάτζα σχέσεων.

Ακόμα και όταν δεν θεωρούμε την οικογένεια χτισμένη πάνω στη σταθερά ή στην επιδίωξη της γονικής αγάπης, αντανάκλασης της αγάπης του θεού-πατέρα ή της μητέρας-θεάς κτλ., υπάρχουνε λόγοι που εντός μας ανακηρύσσουμε ιερή την οικογένεια:

Η δεμένη οικογένεια παρέχει εγγυημένη υποστήριξη στα μέλη της και, κυρίως, εγγυημένους συναισθηματικούς δεσμούς. Αυτοί ακριβώς οι συναισθηματικοί δεσμοί μεταφράζονται συνήθως εκ του προχείρου σε "αγάπη": αν κάτι αποτελεί "αγάπη", τότε είναι κάτι που μοιάζει με τους συναισθηματικούς δεσμούς που αναπτύσσονται μέσα στην οικογένεια. Έτσι μαθαίνουμε να θεωρούμε την οικογένεια και φυτώριο της αγάπης αλλά και θησαυροφυλάκιο όπου φυλάσσονται τα χρυσά μέτρα και τα επακριβώς ζυγισμένα σταθμά της αγάπης: τα κριτήρια και οι ιδανικές εκδοχές της αγάπης.

Οι εγγυημένοι συναισθηματικοί δεσμοί είναι παροχή της "δεμένης οικογένειας" που εξυπακούεται σε κάποιους πολιτισμούς πιο έντονα απ' ό,τι σε άλλους: στον μεσογειακό κόσμο λόγου χάρη. Σου λεν ότι ξεκινάς με μπόνους μερικούς ανθρώπους να αγαπάς και να σε αγαπάνε: γονείς, αδέρφια, παιδιά· εφοδιάζεσαι με σόι να αγαπάς και να σε αγαπάει, σόι έκτασης και σύνθεσης που ποικίλλει ανά κουλτούρα και κοινωνία. Η οικογένεια δεν είναι λοιπόν μόνο το εκκολαπτήριο της αγάπης και το μέτρο της: είναι και μια καλή καβάτζα αγάπης. Η συνέπεια του να έχεις αυτό το εφόδιο είναι και η νοοτροπία κατά την οποία δεν χρειάζεται να κάνεις φίλους, δεν χρειάζεται να αφοσιωθείς σε εραστές κι ερωμένες, δεν χρειάζεται πολλή εμβάθυνση και δόσιμο με ξένους: έχεις τους δικούς σου ανθρώπους προεγκατεστημένους.

Βεβαίως, η καβάτζα συναισθηματικών δεσμών παραχωρείται με ανταλλάγματα, π.χ. "οι Ινδές μάνες είναι σαν Μεσογειακές μάνες που, ως γνωστόν, είναι σαν Εβραίες μάνες. Ίδιες όμως, ντιπ για ντιπ: μίρλα, οικοδόμηση ενοχής με διπλές παγιδεύσεις, passive aggression. Μέχρι και στο πότε θα παντρευτείς παιδάκι μου;".

Η δεμένη οικογένεια ισχυρίζεται επίμονα πως έχει να σου προσφέρει σχέσεις υψηλής ποιότητας, εγγυημένες, που δεν εξαρτώνται από τόπους διαμονής και γειτονίες, συναδέρφους, σεξουαλικές σχέσεις και φιλίες που πιάνονται και μετά αλησμονιούνται κτλ. Η δεμένη οικογένεια, αν έχεις την ταπεινότητα να είσαι λίγο λιγότερο ο εαυτός σου και να υπακούς, πρόθυμα θα σου χαρίσει σχέσεις υψηλής ποιότητας και ισόβιας διάρκειας.

Και πού είναι το κακό;

Με δυο λόγια, όταν αντιμετωπίζουμε την οικογένεια με τον παραπάνω τρόπο, εξοικειωνόμαστε με ψυχαναγκαστικές, ανταλλακτικές, κυριαρχικές, εκβιαστικές ή και κακοποιητικές σχέσεις μόνο και μόνο γιατί αναπτύσσονται και λειτουργούνε μέσα στην οικογένεια. Αν καταπιέζουμε ή καταπιεζόμαστε, αν υλοποιούμε σε διαπροσωπικό επίπεδο κοινωνικές συμβάσεις και ετεροκαθορισμούς, κανένα πρόβλημα και μια χαρά αφού βρισκόμαστε μέσα στην οικογένεια.

Στη χειρότερη περίπτωση εκπαιδευόμαστε στο να αναγνωριζούμε κάθε λογής μανιπουλάρισμα, καταπίεση κι υστεροβουλίες ως σχέσεις αγάπης. Στην καλύτερη περίπτωση εξοικειωνόμαστε με την ιεραρχική καταπίεση (που πολλές φορές οδηγεί τη συμπεριφορά των γονέων) ή με τον εκβιασμό και τον μη οριοθετημένο ετσιθελισμό (όπως πολλές φορές συμπεριφέρονται τα παιδιά) και καταντούμε να τις θεωρούμε αποδεκτές, ενίοτε γνήσια αγαπητικές, συμπεριφορές.

Συνεπώς η οικογένεια νομιμοποιείται ως φυτώριο, μέτρο και καβάτζα (ή παρακαταθήκη αν προτιμάτε) αγαπης και παράλληλα οικειοποιείται τη μητρική αγάπη, την πατρική στοργή και την αφοσίωση των τέκνων -- ακόμα και όταν αυτά απουσιάζουν εκ των πραγμάτων. Έτσι λοιπόν θεμελιώνει η οικογένεια την αυθεντία της: στην επίκληση της αγάπης, και μάλιστα της αγάπης στην ευγενέστερη μορφή της, στην αγάπη που αφορμάται (αλλά με καμμία παναγία δεν περιορίζεται σε αυτή) από τη βιολογική ανάγκη να φροντίσεις τον άλλο: το παιδί ή τον γονιό.

Η φροντίδα είναι κομβική έννοια: η φορτική φροντίδα μέσα στην οικογένεια καθίσταται διαπίστευση αγάπης. Και η φροντίδα είναι αμφίδρομη, πάει και από τους γονείς προς τα τέκνα αλλά και από τα τέκνα προς τους γονείς. Βεβαίως η φροντίδα καθεαυτή δεν είναι πρόβλημα: τουναντίον, λίγες ανθρώπινες εκδήλώσεις είναι τόσο απαράμιλλα ευγενείς όσο η φροντίδα και η μέριμνα για τα γονικά σου ή για τα παιδιά σου. Όμως, όπως κάθε ευγενές μέταλλο, στο τέλος η φροντίδα αποκτά ανταλλακτική αξία: η απαίτησή της εξαργυρώνει "αγάπη", η προσφορά της εξαγοράζει φροντίδα προς την αντίθετη κατεύθυνση -- και ούτω καθεξής, με συνέπειες που πολλοί από εμάς ζούμε.

Περιττεύει να επισημάνω πόσο πληγώνει και τραυματίζει και αλλοιώνει το να κατανοείς κάθε λογής σχέσεις και συναλλαγές ως αγάπη. Γι' αυτό και από την τριάδα της τυραννίας η οικογένεια είναι ο ισχυρότερος εξουσιαστικός μηχανισμός, ο πιο βαθύς -- γιατί τη σημαία του (που τη λεν αγάπη) την κρατάει μια μάνα στο όνομα του πατρός. Μάνα έχουν και οι άθρησκοι και οι απάτριδες. Κι έτσι, την πατρίδα την πολεμάς, την απομυθοποιείς, τη χλευάζεις, την αποκηρύσσεις, την ξεφορτώνεσαι (τάχα) με εξορία ή (τέλος πάντων) πολεμάς να την αλλάξεις -- κάτι. Τη θρησκεία, πάλι, τη διαγράφεις, την αποσυναρμολογείς, τη μεταμορφώνεις ή την υποτάσσεις. Αλλά την οικογένεια μπορεί να σου την ξεριζώσει μόνο με τανάλια κανας ψυχαναλυτής. Και μάλιστα, παίρνει καιρό το ξερίζωμα, και χρειάζεται αντοχή στον πόνο, καθώς η τανάλια κουνιέται πέρα δωθε με βία.

Άρα;

Άρα είναι αναγκαίο να απομαγευτεί η οικογένεια ως θεσμός, ως χώρος de facto αγάπης και μάλιστα ιδανικής αγάπης.

Ενόσω αγωνιζόμαστε για ισότητα στον γάμο, παράλληλα ερχόμαστε σταδιακά σε επίγνωση -- όσο μας το επιτρέπει η ατροφία των ανθρωπιστικών σπουδών -- ότι δεν πρόκειται για ιερό και ισόβιο δεσμό με υπερβατικά χαρακτηριστικά. Αντίστοιχα, ενώ οι οικογενειακοί δεσμοί, έστω και ως προς το θεμελιώδες βιολογικό και γενετικό σκέλος τους, είναι ακατάλυτοι, ωστόσο ούτε αυτοί είναι ιεροί ή a priori αγαπητικοί, ούτε αυτοί είναι υπερβατικά δοσμένοι και αναλλοίωτοι. Άλλωστε τίποτε στα ανθρώπινα πράγματα δεν είναι υπερβατικό και αναλλοίωτο πολλώ μάλλον όταν γίνεται εκκολαπτήριο και χώρος εξουσιαστικών σχέσεων, πολλώ μάλλον όταν το πώς λειτουργεί τραυματίζει ανθρώπους διά βίου -- όπως πολλές φορές συμβαίνει μέσα στην οικογένεια. Και από εκεί ακριβώς θα ξεκινήσουμε να συζητάμε τα προβλήματά της.

Η εικονογράφηση από πόστερ ανώνυμου καλλιτέχνη στην Καλλιρρόης.