Ιντερλούδια

I.
Θυμήθηκα κάτι παλιές εποχές.

II.
Εδώ και βδομάδες παίζει αυτό μέσα στο κεφάλι μου, σόττο βότσε. Το ρεφραίν του ακούγεται σαν leimotif για λίγο και μετά σβήνει, σε φαινομενικά άσχετες στιγμές. Μόλις απόψε έμαθα ότι πρόκειται για τραγούδι της Del Rey.

III.
Βρήκα αυτό το πολύ ωραίο απόσπασμα από το ποίημα The Cure at Troy του Seamus Heaney:

Human beings suffer,
they torture one another,
they get hurt and get hard.
No poem or play or song
can fully right a wrong
inflicted or endured.

[...]

History says, Don't hope
on this side of the grave.
But then, once in a lifetime
the longed-for tidal wave
of justice can rise up,
and hope and history rhyme.

IV.
Σήμερα έμαθα ότι το ακριβό φαρμάκι της ιατρικής επιστήμης έκαψε κάτι καρκινικούς όγκους. Απόψε λοιπόν υψώνω το ποτήρι μου στον αγωνιστή. Κι έχω κι απόψε πλήρη επίγνωση ότι μεγάλο μέρος και της δικής μου ευημερίας αλλά και της ευτυχίας υπάρχει χάρη στους γιατρούς, στα φάρμακα, στον τρομερό 20ο αιώνα και σε ό,τι τον ακολουθεί.

Ο τρομερός 20ος αιώνας. Ο αιώνας στον οποίο οι εχθροί του Διαφωτισμού φρόντισαν οι ίδιοι να εκπληρώσουν τη δική τους προφητεία. Την προφητεία ότι ο Διαφωτισμός κάνει λάθος, κι ότι η πρόοδος δεν είναι ούτε αναπόφευκτη ούτε ακατάσχετη. Κι έτσι ο 21ος κληρονομεί ανθεκτικούς ολοκληρωτισμούς, φρίκη που επιστρέφει ξανά και ξανά, γενικευμένη αδικία και εξαθλίωση, πανάρχαια δεισιδαιμονία, καινούργιους δαίμονες. Με το τελευταίο ένιωσα ναυτία. Αλλά, βεβαίως, "η μηχανή και η φύση ποτέ δε θα μου προκαλούσαν εμετό. Μόνο ο άνθρωπος".

V.
Γενικά, εδώ και βδομάδες αισθάνομαι κάθε τόσο να ακούω αυτή την ομιλία:

A day may come when the courage of men fails, when we forsake our friends and break all bonds of fellowship; but it is not this day.

An hour of wolves and shattered shields, when the age of men comes crashing down, but it is not this day.

This day we fight.

VI.
Όλα αυτά τα σημείωσα σήμερα γιατί χάζευα μετά τις 5. Αλλά δεν είναι κάθε μέρα του Α-Γιαννιού.

[Δεν έχω τίτλο]

Λόγια, πάλι λόγια. Βαρέθηκα.

Υπάρχει μια σειρά από θέματα, λοιπόν. Δεν μπορώ να τα συνθέσω σε κάτι ολοκληρωμένο, πολύ περισσότερο σε κάτι που θα οδηγεί κάπου. Επιπλέον έχουμε πήξει από γνώμες, πόνο, δημηγορίες, διακηρύξεις, αίμα, απόψεις, προβλέψεις, καταγγελίες, οργή, διαγνώσεις, χειροκροτήματα, θυμό, επικλήσεις, αναλύσεις, μίσος, διαγγέλματα, ισοσκελισμούς, απειλές, αγριότητα, υποσχέσεις, χυδαιότητες, κατάρες, καλέσματα, κηρύγματα, ετυμηγορίες, προτροπές, ιερεμιάδες, χλευασμούς, ξυπνάδες. Ποιος έχει ανάγκη από ακόμα μια κουβέντα.

Γραφ' τα κι ας είναι.

α.

Θα το επαναλαμβάνω μέχρι να με διαβάζω μόνος εγώ: η κριτική σκέψη, η περιέργεια, η αναλυτική ικανότητα και η απορία-αμφιβολία δεν καλλιεργούνται στο ελληνικό σχολείο για εθνικούς λόγους. Πρόκειται για στρατηγική του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος: αν ενθαρρύνεις την αμφιβολία και την περιέργεια στα παιδιά, αν τα προτρέπεις να ψάξουν και να εξετάσουν και να ασκήσουν κριτική, κινδυνεύεις να κλονίσεις την πίστη τους στην εθνική ιδεολογία της ομοιογένειας-συνέχειας-ανωτερότητας-ιδιαιτερότητας του ελληνισμού. Ωστόσο, από τη στιγμή που αποκαταστάθηκε η δημοκρατία στη χώρα συνέπεια αυτής της στρατηγικής είναι ότι αποκτήσαμε πολίτες (και ψηφοφόρους) οι οποίοι είναι ευάλωτοι στην προπαγάνδα και ανίκανοι να σκεφτούν καθαρά και συγκροτημένα, περισσότερο απ' όσο θα περίμενε κανείς.

Δεν μπορούμε να σκεφτούμε καθαρά και συγκροτημένα σημαίνει ότι κατανοούμε πρόσωπα, πράγματα και καταστάσεις

1. στη βάση σαρωτικών γενικεύσεων, άρα αδυνατούμε να σκεφτούμε πολιτικά, κάτι που απαιτεί να κάνεις λεπτές αλλά ουσιώδεις διακρίσεις ή
2. ως αντιθετικά δίπολα, άρα γινόμαστε ευάλωτοι σε εκβιαστικά διλήμματα.

Ένα παράδειγμα που θέλω να φέρω δεν είναι από το πρόσφατο περιστατικό με τον υπόδικο ναζί Κασιδιάρη και τις πραγματικά ανησυχητικές αντιδράσεις μεγάλου μέρους της κοινής γνώμης, αν και θα ταίριαζαν γάντι· είναι με αφορμή  αυτό:

Η αστυνομία μπαίνει σε θέατρο και συλλαμβάνει τους ηθοποιούς του έργου Corpus Christi για προσβολή των θείων, επειδή το έργο παρουσιάζει τον Κύριο και τους μαθητές Του ως ένα τρελό γκέι παρεάκι. Αντιπαρέρχομαι

1. τον σουρεαλισμό του περιστατικού και την αιτιολόγηση της εφόδου μιας αστυνομίας ξεφτιλισμένης, ακριβής στα πίτουρα και φτηνής στο στάρι,
2. την ποταπότητα μιας δικαιοσύνης αποπληκτικά τυπολατρικής και
3. τη χυδαιότητα μιας κοινωνίας που χειροκροτεί (όπως χειροκροτεί την αυτοδικία του παλληκαριού που μετανόησε για τον φόνο του διαρρήκτη) -- είπαμε, αρκεί πια με τις καταγγελίες -- και μένω στη δήλωση του σκηνοθέτη:

«Να αποφεύγουμε να καταδικάζουμε κάτι εάν δεν έχουμε προσωπική γνώμη γιατί κάτι τέτοιο είναι ρατσισμός.»

Ο ρατσισμός ως σαρωτική γενίκευση, συν μια γενικότερη σύγχυση. Από έναν άνθρωπο που έχει ανεβάσει τουλάχιστον μία παράσταση στη ζωή του, άρα μάλλον ξέρει γράμματα. Δε φταίει όμως αυτός. Ελληνικό σχολείο έβγαλε, ελληνικά έντυπα διαβάζει, ελληνικά ΜΜΕ καταναλώνει, με Έλληνες μιλάει...

Φίλοι, την έχουμε πατήσει άγρια ως λαός: το μόνο που θα μας σώσει είναι πολιτική σκέψη και πολιτική δράση. Αλλά πώς να γεννηθεί πολιτική σκέψη; Η κριτική σκέψη, η περιέργεια, η αναλυτική ικανότητα και η απορία-αμφιβολία θα μπορούσαν τελικά να είχανε σώσει την πατρίδα.

β.

Το μίσος είναι διαρκές και άσβεστο στην ελληνική κοινωνία τουλάχιστον από τον καιρό του Εθνικού Διχασμού. Μιλάω για το μίσος ως πολιτική συμπεριφορά, ως μια αναλυτική κατηγορία την οποία χρησιμοποιούμε (συγκαλυμμένα συνήθως) όταν μιλάμε για τα κοινά στην Ελλάδα. Αυτό που λέω μπορεί να διαβαστεί και σε συνάρτηση, χωρίς όμως να ταυτίζεται, με αυτό που λέει ο Καρασαρίνης εδώ: θεωρώ ότι το ζήτημα δεν είναι ο λόγος για τη βία αλλά η προϋπόθεση του μίσους που ενυπάρχει στον ελληνικό πολιτικό λόγο. O mao θα το ονόμαζε αδυναμία να κοιτάξουμε μπροστά, διαρκή επιστροφή στο παρελθόν όπως το αντιλαμβανόμαστε: στο 1453, στο 1922, στο 1944, στο 1974 κτλ. Δεν είναι όμως μόνον η προγονοπληξία και η ομφαλοσκόπηση, είναι και το μίσος που χρωματίζει αυτή τη διαρκή ενασχόληση με τα φαντάσματα του συλλογικού παρελθόντος: η γενικευμένη απέχθεια, η απρόσωπη αποστροφή, η οργή που καταριέται κι εύχεται θάνατο και συμφορά, η ανάγκη για αίμα, κρεμάλα, απόσπασμα, φωτιά.

Μέχρι το 2008 το μίσος είχε σαφείς αποδέκτες: τον Τούρκο, τον Βούλγαρο, τον (αντι)βενιζελικό, το κουμμούνι / τον αριστερό, τον μοναρχοφασίστα / δεξιό. Υποτίθεται ότι το μίσος καταλάγιασε τη δεκαετία του '80 (ή έμεινε με μόνον αποδέκτη τον Τούρκο) και το 1991 απέκτησε καινούργιο αποδέκτη: τον Αλβανό / ξένο. Τον Δεκέμβριο του 2008 καταλύθηκαν και αυτά τα στεγανά, το μίσος πλέον διαχυθηκε και διαπότισε ολόκληρη την κοινωνία. Ο καθένας πια μπορεί να μισεί οποιονδήποτε άλλο και για οποιονδήποτε λόγο. Επαναλαμβάνω: μιλάω για το μίσος ως γνώμονα και κίνητρο κοινωνικής συμπεριφοράς και πολιτικής δράσης.

Από αυτή την άποψη, μια εγκληματική ναζιστική οργάνωση που επανιδρύεται ως κόμμα μίσους έχει πολλή δουλειά να κάνει και θα συνεχίσουμε να τη βλέπουμε στις επόμενες Βουλές. Ιδίως τώρα που τα κόμματα-σουπερμάρκετ επιτέλους μάς άφησαν χρόνους.

γ.

Το ΚΚΕ φέρει ευθύνη για πάρα πολλά: για όλα όσα ξέρουμε καλά, για την ποδηγέτηση του άνθους της καλλιτεχνικής και πολιτιστικής δραστηριότητας επί δεκαετίες, για την νεκροφάνεια στην οποία έχει περιπέσει από το 2010. Υπάρχει όμως και κάτι άλλο, πταίσμα σε σύγκριση με άλλα: απενοχοποίησε την έννοια 'φασίστας'.

Έχουμε στενούς οικογενειακούς φίλους που είναι στελέχη του ΚΚΕ, ας πω 'επιφανή στελέχη' αν και είναι τίμιοι και διαβασμένοι αγωνιστές και άνθρωποι. Τέλος πάντων, πέρασα την εφηβεία μου -- όπως κι άλλοι στη γενιά μου -- να τους ακούω να ονομάζουν "φασίστα" οποιονδήποτε διαφωνούσε με το Κόμμα και δεν ήταν μαρξιστής (ως γνωστόν, για τους εκτός Κόμματος μαρξιστές υπάρχουν άλλοι όροι, κάποιοι καλιαρντοί κιόλας). Στο τέλος κατέληγες να μην μπορείς (όταν ήμουν φοιτητής) να πεις τον πραγματικό φασίστα "φασίστα", αφού στο μυαλό σου 'φασίστας' είναι απλώς ο μη-ΚΚΕ, άρα ο όρος 'φασίστας' κατέληγε τελείως ξεχειλωμένος και ενίοτε έως και τιμητικός. Σιγά σιγά καταλαβαίναμε κι εμείς ότι όταν κανείς κατήγγελλε κάποιον για φασίστα ήταν ή κνίτης ή κάπως υπερβολικός τέλος πάντων.

Έτσι καταλήξαμε καλλιεπείς ευφημισμοί όπως 'ακροδεξιός' να αποδίδονται όχι σε ακραίους εθνικιστές και οπαδούς του ολοκληρωτισμού, αλλά σε πραγματικούς φασίστες. Φτάσαμε άνθρωποι που είναι απλώς αντικομμουνιστές να αυτοαποκαλούνται 'φασίστες', θεωρώντας ότι είναι περίπου τιμητικός τίτλος. Κι εδώ δε μιλάμε για λέξεις, οι λέξεις είναι ασήμαντες. Μιλάμε για έννοιες και για το ξεχείλωμά τους, μιλάμε για σημαντική συμβολή στον εννοιακό και διανοητικό πολτό μέσα στον οποίο κολυμπάμε, από τη μια ανερμάτιστοι και από την άλλη ανίκανοι να επιπλεύσουμε πάνω του. Μιλάμε για το "όλοι το ίδιο είμαστε" που τόσο παραστατικά και ανησυχαστικά εικονογραφεί αυτό το έργο.

Extra euro nullus salvus?

Ποτέ μα ποτέ δε με έπεισε η απειλή περί εξόδου της Ελλάδας από το ευρώ, ενώ όλοι οι άλλοι παραμένουν, λέει, "μέσα" στο ευρώ. Περισσότερο ρεαλιστικό έβρισκα και βρίσκω ένα ενδεχόμενο κατάρρευσης του ευρώ, και πολύ πιο ανησυχητικό βεβαίως.

Δε νομίζω ότι είναι δυνατό να βγει η Ελλάδα από το ευρώ. Όχι λόγω διεθνών συνθηκών, ούτε γιατί θα ήταν ηθική ήττα της ΕΕ. Άλλωστε, η ηθική και το ευρωπαϊκό ιδεώδες άρχισαν να αφορούν ολοένα και λιγότερο την ΕΕ ως οργανισμό όταν

α) Στο όνομα του ευρωπαϊκού ιδεώδους μπήκαν στην Ένωση κράτη-πελάτες των Αμερικανών όπως η Πολωνία και η Τσεχία, τα οποία σίγουρα θα σαμποτάριζαν (και το έπραξαν) τις προσπάθειες πολιτικής ενοποίησης της ΕΕ και τις απόπειρες σύμπηξης μιας κοινής ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής, με τις ευλογίες και των Βρετανών (που ήταν και είναι ο μόνιμος 'αντίδικος της Ευρώπης διάβολος', αν και μέσα στην Ένωση).

β) Με γνώμονα τον σεβασμό της κυριαρχίας των κρατών μελών εγκαταλείφθηκαν αφενός τα σενάρια φεντεραλισμού (αφού θα εκχωρούνταν κυριαρχικά δικαιώματα των κρατών μελών σε εκλεγμένα πανευρωπαϊκά όργανα) αλλά και της αναδιοργάνωσης της Ένωσης σε επίπεδο περιφερειών ("εδώ δε συνεννοούμαστε 15 μέρη, θα συνεννοηθούμε 270;"). Έτσι, αντί να εκχωρηθούν κυριαρχικά δικαιώματα των κρατών μελών σε εκλεγμένα όργανα όπως το Ευρωκοινοβούλιο, η ΕΕ κατέληξε με δοτά και διορισμένα όργανα και θεσμούς. Όργανα και θεσμούς που ονομαστικά μεν λογοδοτούν στις κυβερνήσεις των κρατών-μελών, αλλά εύκολα ποδηγετούνται από συνασπισμούς ισχυρότερων κρατών-μελών, όπως ο γαλλογερμανικός άξονας. Κι έτσι, και εκχωρήθηκαν κυριαρχικά δικαιώματα των κρατών μελών και ευρωπαϊκή δημοκρατία δεν έχουμε.

γ) Η Επιτροπή και τα όργανα που την περιτριγυρίζουν εγκατέλειψαν τις προσπάθειες για πολιτισμική συναντίληψη (χαχά) και πολιτική ενοποίηση, με βάση και το β. παραπάνω, και έκαναν την ΕΕ μια μεγάλη ΕΟΚ, έχοντας ασπαστεί -- με ζέση που θυμίζει εκχριστιανισμούς ευγενών στην εποχή του Διοκλητιανού -- τη νεοφιλελεύθερη θρησκεία. Κι εδώ μπαίνει η συζήτηση πού θα ήταν η αμερικανική οικονομία και το δολάριο χωρίς ομοσπονδιακή κυβέρνηση, αν δε σπονσοράριζε ο Καλιφορνέζος κι ο Τεξανός φορολογούμενος τις πολιτείες του Μισσισσιπή, της Αλαμπάμας κτλ.

Υπό αυτές τις συνθήκες, η ΕΕ, ένας θεσμός έτοιμος να βρυκολακιάσει, δε θα είχε κανένα πρόβλημα να εκδιώξει την Ελλάδα από το ευρώ.

Απλούστατα, όμως, αν εκδιωκόταν η Ελλάδα από το ευρώ, το ευρώ θα κατέρρεε οσονούπω, χαοτικά κι επώδυνα. Και από αυτήν την άποψη ακόμα, η προστυχη, βλακώδης και παλαιοπασοκική διαφήμιση της ΝΔ είναι εκτός πραγματικότητας.

Τέλος, αν παραμένω ευρωπαϊστής είναι επειδή θέλω να απαλλαγούμε σιγά σιγά από τα 40-τόσα κράτη έθνη στην ευρωπαϊκή ήπειρο, επειδή πιστεύω σε έναν ευρωπαϊκό χώρο ελεύθερης μετακίνησης και εγκατάστασης, συναντίληψης, συνάντησης λαών και πολιτισμών, αλληλεγγύης, συντονισμένων αγώνων και προσπαθειών.

Το πόσο ντεπασέ ακούγονται τα παραπάνω μάς δίνει το μέτρο των αναγκαίων αγώνων και της απαραίτητης δουλειάς που πρέπει να γίνει. Επίσης, μας δίνει το μέτρο του ιστορικού σφάλματος που διαπράξαμε οι λαοί της Ευρώπης: ότι απαθώς εμπιστευτήκαμε την ευρωπαϊκή ενοποίηση στους πολιτικούς, στους γραφειοκράτες, στους τεχνοκράτες του χρήματος και σε ένα ενιαίο νόμισμα. Όσο κι αν με συγκινεί, ακόμα και σήμερα, όταν βλέπω τις διαφορετικές εθνικές όψεις πάνω στα κέρματα του ευρώ, αν είναι να σωθεί η Ευρώπη των λαών και των πολιτισμών της, ας πεθάνει το ευρώ· κι ογλήγορα.