Σαβαώθ

Μέρος πρώτο: Πηγές

ואראה את־אדני ישב על־כסא רם ונשא ושוליו מלאים את־ההיכל׃

שרפים עמדים ׀ ממעל לו שש כנפים שש כנפים לאחד בשתים ׀ יכסה פניו ובשתים יכסה רגליו ובשתים יעופף׃

וקרא זה אל־זה ואמר קדוש ׀ קדוש קדוש יהוה צבאות מלא כל־הארץ כבודו׃

(Ησαΐας 6, 1-3)
*

[...] Εἶδον τὸν Κύριον καθήμενον ἐπὶ θρόνου ὑψηλοῦ καὶ ἐπῃρμένου, καὶ πλήρης ὁ οἶκος τῆς δόξης αὐτοῦ καὶ Σεραφὶμ εἱστήκεισαν κύκλῳ αὐτοῦ, ἓξ πτέρυγες τῷ ἑνὶ καὶ ἓξ πτέρυγες τῷ ἑνί, καὶ ταῖς μὲν δυσὶ κατεκάλυπτον τὸ πρόσωπον, ταῖς δὲ δυσὶ κατεκάλυπτον τοὺς πόδας καὶ ταῖς δυσὶν ἐπέταντο καὶ ἐκέκραγεν ἕτερος πρὸς τὸν ἕτερον καὶ ἔλεγον· ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος σαβαώθ, πλήρης πᾶσα ἡ γῆ τῆς δόξης αὐτοῦ. (Ησαΐας 6, 1-3)
*

Εὐχαριστοῦμέν σοι καὶ ὑπὲρ τῆς Λειτουργίας ταύτης, ἣν ἐκ τῶν χειρῶν ἡμῶν δέξασθαι κατηξίωσας καίτοι σοι παρεστήκασι χιλιάδες ἀρχαγγέλων καὶ μυριάδες ἀγγέλων, τὰ Χερουβεὶμ καὶ τὰ Σεραφείμ, ἑξαπτέρυγα, πολυόμματα, μετάρσια, πτερωτά. Τὸν ἐπινίκιον ὕμνον ᾄδοντα, βοῶντα, κεκραγότα καὶ λέγοντα: Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος Σαβαώθ· πλήρης ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ τῆς δόξης σου, ὡσαννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοις. Εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι Κυρίου. Ὡσαννὰ ὁ ἐν τοῖς ὑψίστοις. (Θεία Λειτουργία του Αγ. Ιωάννη του Χρυσοστόμου).
*

 

Johan Sebastian Bach -- Sanctus από τη Λειτουργία σε σι ελάσσονα.

*

 

Wolfgang Amadeus Mozart / Franz Xaver Süßmayr -- Sanctus από τo Requiem.

**

Μέρος δεύτερο: Σχόλιο

Κάποιος τύπος πολύ δυσαρεστημένος με την πολιτική κατάσταση βλέπει τον Θεό στον πρόναο του Ναού του Σολομώντα. Ας τον πούμε Ησαΐα, αν και ξέρουμε ότι μάλλον υπάρχουνε δύο Ησαΐες. Τέλος πάντων, ότι είναι πολιτικά δυσαρεστημένος δεν αποτελεί αναχρονισμό: είναι γνωστός ο πολιτικός χαρακτήρας του κηρύγματος των Εβραίων προφητών. Βεβαίως, στηλιτεύουν την εξουσία από τη σκοπιά ενός Άνθιμου, Αμβρόσιου, Πειραιώς Σεραφείμ ή, καλύτερα, ενός Φλωρίνης Αυγουστίνου. Ο άνθρωπος λοιπόν αυτός βλέπει τον θεό μέσα στον Ναό του. Εμείς ως παιδιά του 21ου, ακούμε "Θεό" και σκεφτόμαστε υπερβατικά, κάποιο απόλυτο Ον, ο Ησαΐας βλέπει τον θεό του Ισραήλ, τον μόνο θεό του Ισραήλ, αλλά όχι ντε και καλά τον μόνο Θεό που υπάρχει. Όπως κάθε θεότητα που δεν είναι υπερβατική, έχει γνωρίσματα: ο Βαάλ τη μοσχαροκεφαλή και τις μύγες, ο Απόλλων τον ήλιο και το τόξο, ο Ακατονόμαστος, το Όνομα, ο Κύριος έχει τις δυνάμεις του. Αυτός εδώ είναι ο Κύριος των δυνάμεων: σαβαώθ (צבאות).  Για του λόγου το αληθές, συνοδεύεται από αυτές ακριβώς τις δυνάμεις, εξαπτέρυγα πλάσματα που σήμερα θα περιγράφαμε ως τέρατα, τα οποία κραυγάζουν το ένα στο άλλο πόσο άγιος είναι ο κύριος τους εν είδει συνθήματος και, υποθέτω, όπως κραυγάζονται τα προστάγματα. Μπορούμε δηλαδή να φανταστούμε αυτές τις δυνάμεις κάπως σαν εξαπτέρυγους καταδρομείς.

Δεν έχει σημασία αν αυτός που εμφανίστηκε στον πρόναο είναι ο υπερβατικός Θεός, ο δημιουργός των συμπάντων, ο Πατήρ του Υιού κτλ. -- αν και βεβαίως το σώου με τους καπνούς που περιγράφεται στο αμέσως επόμενο εδάφιο (Ησαΐας 6, 4) δεν προδιαθέτει ευνοϊκά. Επίσης δεν έχει ιδιαίτερη σημασία ότι πλάσματα με πολλά φτερά, φτερωτά ζώα και φτερωτοί άνθρωποι, άρματα με φτερά κτλ. βρίσκονται παντού στη θρησκευτική εικονογραφία της Μέσης Ανατολής, ήδη από τον καιρό που ο Αβραάμ ζούσε ανάμεσα στους Βαβυλώνιους, ή Ελαμίτες ή τι ήταν αυτοί τέλος πάντων. Σημασία έχουν οι μεταμορφώσεις αυτού του περιστατικού θεοφανείας ή κατανάλωσης άγνωστων σ' εμάς παραισθησιογόνων χωρίς ρέγουλα.

Στη χριστιανική λειτουργία, η κραυγή είναι ήδη και επινίκιος ύμνος και συγκολλάται με το σύνθημα της εισόδου του Χριστού στην Ιερουσαλήμ. Ο οποίος επινίκιος ύμνος πια απευθύνεται στον ίδιο τον (τριαδικό) Θεό: της δόξης σου, λέει. Τα σεραφείμ από λοκατζήδες, δυνάμεις, μεταμορφώνονται σε πλάσματα μετάρσια και συγκροτούνται σε χορωδία. Ο θρόνος βρίσκεται πια στα ουράνια, όχι σ' ένα καπνισμένο κτίριο στη Μέση Ανατολή. Επιμένουν μάλιστα οι διάφοροι πατέρες ότι αυτό κάνουν διαρκώς τα Σεραφείμ και τα Χερουβείμ: υμνούν τον Κύριο. Η σκηνή που οραματίστηκε (ή που την άκουσε) ο Ησαΐας από περιστατικό γίνεται άχρονη, από επιφάνεια μετρέπεται σε στιγμιότυπο της αιωνιότητας. Και μάλιστα στιγμιότυπο με στίχους, στίχους που περιμένουν να εμπλουτιστούν και να τραγουδηθούν με τρόπο υπερβατικό πια, αγγελικό και άχρονο κι εξόχως θριαμβικό, όπως στη Λειτουργία του Μπαχ (όπου εκτός από έκσταση και μεταρσίωση υπάρχει και μια ασυγκράτητη χαρά) ή -- με πιο στάνταρ τρόπο -- στο Requiem. Και το χαρακτηριστικό της θεότητας που είδε ο Ησαΐας, ότι δηλαδή είναι κύριος μιας στρατιάς, των δυνάμεων, παραμένει πια ως αμετάφραστη λεπτομέρεια, ως μια λέξη μαγική και κενή περιεχομένου πλέον: Σαβαώθ.