Μεταξύ Ausgleich και Sezession

Γερμανικά δεν ξέρω. Τον Άνθρωπο χωρίς ιδιότητες του Μούζιλ τον διαβάζω στα αγγλικά, με ρυθμό περίπου 20 σελίδες ανά εξάμηνο. Ωστόσο, κάθε σελίδα είναι απόλαυση. Δεν ξέρω αν μπορεί άλλος να γράψει σαν τον Μούζιλ: η ισορροπία της πρόζας του από παράγραφο σε παράγραφο και από υπαινιγμό σε πινελιά είναι εξωπραγματική. Πρόζα που δεν πάσχει από την ενδοσκοπική πύκνωση του Προυστ και άλλων, ούτε από τον υπερπληθυσμό αναφορών, παραθεμάτων, εγκυκλοπαιδικών και γλωσσοκειμενικών γκαγκ εσωτερικής κατανάλωσης. Παράλληλα, το κείμενο έχει πλάκα: σατιρίζει τόσο ψύχραιμα και τόσο με τους δικούς της όρους τη βιεννέζικη κοινωνία των αρχών του περασμένου αιώνα, που το αποτέλεσμα είναι κάτι σα μεγαλοφυές Onion ή εντελώς Κουλούρι.

Ένα από τα χούγια των Βιεννέζων που ετοιμάζονται να γιορτάσουν τα πολυχρόνια των Αψβούργων είναι και η σοβαροφάνεια. Ο Μούζιλ μάς λέει επίσης ότι οι Βιεννέζοι αδυνατούν να συνειδητοποιήσουν ότι είναι οι σοβαροφανείς υπήκοοι μιας σοβαροφανούς αυτοκρατορίας χωρίς μέλλον, της Κακανίας. Όταν ξεκίνησα να διαβάζω το βιβλίο το 2000 (είπαμε, το διαβάζω αργά, είναι το τάμα του Σραόσα· στο μεσοδιάστημα ξεπέταξα τον Οδυσσέα, που χάρηκα όσο λίγα βιβλία, αλλά με οριακή για μένα περιεκτικότητά σε αναφορές, παραθέματα, εγκυκλοπαιδικά και γλωσσοκειμενικά τερτίπια), δεν ήξερα γιατί ονομάζει την Αυστρο-Ουγγαρία 'Κακανία'. Η απορία μου λύθηκε σύντομα: KaKania εκ του kaiserlich und königlich, αυτοκρατορική και βασιλική, που χαρακτήριζε όλους σχεδόν τους θεσμούς της: 'αυτοκρατορική' για την Αυστρία, 'βασιλική' για την Ουγγαρία. Ένα κράτος που καμωνόταν ότι αποτελεί την όλο αίμα και ρώμη καρδιά της Ευρώπης, που τάχα μετεξελισσόταν σε ομοσπονδιακή αυτοκρατορία, ενώ παρέμενε ένα αυταρχικό δικέφαλο φεουδαρχικό απολίθωμα, επιφανειακά ρετουσαρισμένο μέσω του συμβιβασμού του 1867, του Ausgleich.

Το 2002 επέστρεψα το αντίτυπο που διάβαζα στη δανειστική βιβλιοθήκη και μέχρι το 2010 έμεινα χωρίς αντίτυπο του Ανθρώπου χωρίς ιδιότητες. Η μαγική λέξη Ausgleich (αφού δε μιλαω γερμανικά) πήρε διαστάσεις σλόγκαν για μένα. Έγινε σχεδόν σύνθημα ενός τρόπου σκέψης, μόττο μιας διάθεσης για συμβιβασμό σχεδόν βιωματικής: με αρκετά πολύπλοκους μηχανισμούς όλα λύνονται. Κι αν δε λύνονται, χάνονται για πάντα μέσα σε μια περίτεχνη γραφειοκρατία, κυρίως ψυχολογική γραφειοκρατία, που προσφέρει ασφάλεια, σταθερότητα, σταδιακή πρόοδο και βελτίωση -- λίγο πολύ. Εδώ θα έκλεινε το μάτι και ο Μούζιλ, που παρουσιάζει σε όλο της το μεγαλείο τον περίπλοκο μηχανισμό της εξιδανίκευσης, πάντα μέσα σε ένα γερό πλαίσιο σοβαροφάνειας. Κι έτσι, η γραφειοκρατία, κρατική ή ψυχολογική, τακτοποιεί ζητήματα, κατατάσσει ρόλους και συμπεριφορές, καταπραΰνει τις εντάσεις -- είτε πρόκειται για μια ηθική εκστρατεία να τιμηθεί ο Αυτοκράτωρ και Βασιλεύς, είτε για τις ταραχές της ζήλειας, είτε για την τίμια εγκληματική φυσιογνωμία του Moosbrugger. To Ausgleich, νόμιζαν οι Βιεννέζοι κατά Μούζιλ, νόμιζα κι εγώ όσο δεν συνέχιζα την ανάγνωση, μπορεί να συντελέσει στην αδιάκοπη πρόοδο, χωρίς διαλεκτικές, χωρίς ανατροπές, χωρίς να ασχολούμαστε με τα τέρατα του Id, που ονομάτιζε εκείνη την εποχή ο γνωστός, βαθιά βιεννέζος κι αυτός, Φρόυντ.

Κι ενώ ο Μούζιλ περιπαίζει τις σοβαροφανείς γραφειοκρατίες και το πώς δε θεραπεύουνε τίποτα, ο Κάφκα προσπαθεί να μας δείξει τον τρόμο της γραφειοκρατίας, την καταπίεση, την ερημιά και τον ακρωτηριασμό που επιφέρουν. Αλλά αυτός είναι μια άλλη ιστορία.

Τη λύση στη λιμνάζουσα μπόχα του Ausgleich είχανε δώσει κάποιοι μάλλον μποέμ και ανεπίληπτοι τύποι επίσης στη Βιέννη, κάτι καλλιτέχνες και τέτοιοι, όσοι ευαγγελιζόνταν τη Sezession. Κάποια στιγμή, όπως είπε και ο ασυνεπής Ντύλαν μας, πρέπει να αποφασίσεις με ποιους θα πας και ποιους θα αφήσεις. Με κάποια πράγματα ξεκόβεις. Υπάρχουνε καταστάσεις με τις οποίες δε γίνεται να έρθεις σε συνεννόηση, γιατί οι σοβαροφανείς γραφειοκρατίες, οι ιδεολογικές, πολιτικές, διοικητικές και ψυχολογικές, είναι μηχανές κιμά.

Το 2010 μού δάνεισαν άλλο αντίτυπο. Το διαβάζω ακόμα. Λίγο πριν είχα κάνει κι εγώ τη δική μου Sezession. Αλλά αυτή είναι μια άλλη ιστορία, της οποίας ένα μέρος, προς την αρχή, ξεκίνησα να λέω εδώ.