Κοιτάξτε αυτή τη φωτογραφία. Μοιάζει κάπως με το Πασαλιμάνι ή τη Σαλονίκη. Συμφωνείτε; Ίσως όχι. Πάντως συμφωνείτε ότι αυτές οι παραθαλάσσιες πολυκατοικίες, φάτσα στο λιμάνι, είναι τοπίο τριτοκοσμικής χώρας. Εν μέρει θα έχετε δίκιο. Εν πολλοίς θα έχετε άδικο.
Πριν σας πω από πού είναι η φωτογραφία, ας σπάσουμε το θέμα στα δύο:
Όμορφες πόλεις, άσχημες πόλεις
Οι περισσότεροι θα λέγατε ότι η Λάρισα είναι πιο άσχημη από τη Γλασκώβη, η Αθήνα από το Παρίσι, η Θεσσαλονίκη από τη Βαρκελώνη, το Ηράκλειο από την Κοπεγχάγη. Θα σας πω ότι παραγνωρίζετε τον παράγοντα κλίμα και τον παράγοντα εισροή πόρων από αποικίες και εμπόριο. Τα έχω ξαναπεί αυτά.
Υπάρχει όμως ακόμα ένας παράγοντας: πότε αναπτύχθηκε το κέντρο της πόλης. Της Σιένας (που τόσοι λατρεύουν) τον 13ο αιώνα, κάτι κουκλίστικων πόλεων της Μεσευρώπης τον 17ο, του Λονδίνου και του Παρισιού στα τέλη του 19ου, της Αθήνας τη δεκαετία του '60. Όσο πιο πρόσφατα διαμορφωμένο το κέντρο μιας πόλης, τόσο πιο "απάνθρωπη" μάς φαίνεται. Αυτή είναι μια συγκαλυμμένη αντινεωτερική αξιακή κρίση και σε καμμία περίπτωση αισθητική: η Πανεπιστημίου δεν είναι πιο "άσχημη" από τις ομοιόμορφες λεωφόρους του Ωσμάν. Όποιος βρίσκει την Πλατεία Αριστοτέλους "άσχημη", μάλλον καλύτερα να μην κουβεντιάζει για αρχιτεκτονική και πολεοδομία.
Χώρος για ελιγμούς
Θα πούνε κάποιοι ότι τα πολιτισμένα έθνη αντί να κατεδαφίζουν το κέντρο, π.χ. τα ωραία νεοκλασσικά, παίρνουνε την ασχήμια (βλέπε νεωτερικότητα) και την πετάνε έξω από το κέντρο. Η Βρετανία, γεμάτη ξεκοιλιασμένες πόλεις, είναι αντιπαράδειγμα, αλλά δεν τη λες και πολιτισμένη τη Μεγαλόνησο. Και πάλι, από το Πόρτο και τη Λισαβώνα μέχρι τη Ρίγα και το Ταλίν και από τη Στοκχόλμη και το Ελσίνκι μέχρι την Ιταλία, το Βελιγράδι και τη Σόφια, η μπίχλα, η μαζική στέγαση, το μπετό, τα μεγάλα σουπερμάρκετ, οι βιομηχανίες είναι έξω, κρατώντας το κέντρο κουκλίστικο και φανταιζί. Αυτό το είχα δει πριν κάτι χρόνια στο Τρόντχαϊμ. Κουκλίστικο κέντρο. Κι όταν ρώτησα πού είναι τα μπλόκα και τα ΙΚΕΑ και οι βιομηχανίες, λένε οι Τροντχαμινοί "α, πίσω από το βουνό, βεβαίως: για να μην τρομάζουν οι τουρίστες".
Γιατί στην Ελλάδα ξεκοιλιάσαμε τα κέντρα; Γιατί στην πλειοψηφία τους ήτανε χθαμαλά κι ασήμαντα. Λυπάμαι, αλλά ναι. Και γιατί η χώρα αναπτύχθηκε τις δεκαετίες του '50 και του '60. Αυτό ακριβώς κάνει μερικούς να λένε τις πόλεις μας τριτοκοσμικές. Επαναλαμβάνω, δεν έχετε πάει σε τριτοκοσμικές πόλεις.
Θα ηταν όμως καλό να δούμε τι έγινε σε πόλεις που αναπτύχθηκαν τις δεκαετίες του '50 και του '60. Μη "τριτοκοσμικές".
Όπως αυτή της φωτογραφίας. Πρωτεύουσα ενός φτωχού κράτους με υποτυπώδη μέσα παραγωγής, περιορισμένες υποδομές λόγω ανάγλυφου και μεγάλες επενδύσεις στην εθνική υπερηφάνεια, γνώρισε εκρηκτική ανάπτυξη τη δεκαετία του '50 και του '60 λόγω πετρελαίου. Αποτέλεσμα, το κέντρο ξεκοιλιάστηκε, τα πάντα παραδόθηκαν στην μπουλντόζα και οι λίγες κουκλίστικες χαρούμενα βαμμένες όψεις ξεχωρίζουνε μέσα στην τσιμεντοθύελλα που έφερε η ανάπτυξη και το ξαναχτίσιμο του κέντρου, η επέκταση της πόλης που σκαρφάλωσε τους γύρω λόφους. "Εδώ δεν είχαμε βουνά για να κρύψουμε από πίσω τις πολυκατοικίες", μου έλεγαν γελώντας οι ντόπιοι.
Κι έτσι μοιάζει πάρα πολύ με την Αθήνα το Όσλο.