Εναντίον του έρωτα

Πολλά προβλήματα ξεκινούν όταν επιδιώκουμε να ρυθμίσουμε όψεις του ανθρώπινου βίου τζαμώνοντας ασφυκτικά πάνω τους ένα άκαμπτο σύστημα αρχών, σύστημα με απόλυτη εσωτερική συνέπεια.

Άλλα προβλήματα, διαφορετικά, προκύπτουν όταν αποθεώνουμε κι εξιδανικεύουμε όψεις και πτυχές του ανθρώπινου βίου, ανάγοντάς τες στο εν και το παν, ελεατικώ τω τρόπω ας πούμε. Για την αγάπη τα είπαμε. Για την πολιτική τα έχουνε πει κι άλλοι. Ας πιάσουμε τον έρωτα.

Είναι βαθιά προβληματική η αναγωγή του έρωτα στη μία αξία, στο ένα κινούν, στο παν. Είναι λίγο σαν να βγήκαμε από εκείνο το χαζούλι διηγηματάκι του Μπορίς Βιάν, τη Ροζ Ομίχλη, όπου όλοι παντού λαγνουργούν γιατί τους σκέπασε η αντάρα του τίτλου.

Δεν πρόκειται για ζήτημα προσωπικών κλίσεων και προτιμήσεων. Είμαι και παραμένω θιασώτης, ικέτης, ρέκτης, οικέτης του έρωτα -- παίκτης του δεν έγινα και δεν σκοπεύω να γίνω -- και μάλλον αυτό το καθεστώς θα παραμείνει μέχρι να γίνω κάποιου είδους κομψός πορνόγερος, ρεμβαστής ή σαρδανάπαλος.

Ποτέ όμως δεν χώνεψα τον ερωτοκεντρισμό. Ποτέ δεν μπόρεσα να τον νιώσω. Επαναλαμβάνω, όχι ότι δεν με απασχολεί ο έρωτας, όχι ότι δεν απορώ με ανθρώπους που προτιμούνε την μπάλα ή τα σπα από το σεξ. Απλώς ο ερωτοκεντρισμός ως ιδεολογία -- και όχι ως διάθεση -- μού φαίνεται κωμικός, μονομερής κι ανεδαφικός. Με ξενίζει η ιδέα ότι ο έρωτας σώζει, λόγου χάρη. Ας πούμε ότι η αγάπη σώζει, γι' αυτό είναι πολύ πιο σπάνια απ' όσο παραδεχόμαστε.

Και πάλι: δεν σκώπτω την ερωτική μανία για κάποιαν, κάποιον, κάποιες, κάποιους -- πείτε την και πάθος, λύτρωση, καύλα, τεπετακλάζ, τύφλα ή φώτιση, έστω και καψούρα. Αυτά είναι πράματα ιερά κι ανεξήγητα, υποθέσεις πνευματικές και ο μόνος τρόπος να σειστούν και να τρίξουν πολλοί άνθρωποι, και δη όσοι δεν σκαμπάζουν από τέχνες και φύση ή λεπτότητες.

Όμως ο έρωτας ως το παν και το εν και ως ιδεολογία; Ποιος έρωτας; Το ρομαντικό κατασκεύασμα; Μπορεί να χορτάσει αυτό το πράμα την ψυχούλα του ανθρώπου; -- γιατί το πνεύμα του δεν το θρέφει με τίποτα. Είναι δυνατόν να αφιονίζουμε έναν ολόκληρο κόσμο να κυνηγάει τον ρομαντικό-ιδανικό έρωτα, αυτή τη ζαχαρόπηκτη μαλακία για δύο, και να τον ρίχνουμε στη δυστυχία ξανά και ξανά και ξανά καθώς δίνει ευκαιρίες σε ακόμα έναν μαλάκα, σε ακόμα μία μαλάκω; Δεν γίνεται να προωθούμε τη λατρεία του ρομαντικού έρωτα με τις συμπληρωματικές προσκυνήσεις της χιμαιρικής αιώνιας νεότητας, της ανιαρής ακύμαντης συντροφικότητας, της μονομανούς αφοσίωσης. Αυτό θέλουμε να είναι όλα; Αυτό θέλουμε να είναι το κέντρο του κόσμου μας και το παλλάδιο της ζωής μας; Ένα happily ever after για δύο σε σπίτι στα προάστεια;

Μπορεί να είστε πιο ροκενρόλ, πιο οξειδωμένοι στη νοτιά των ανθρώπων και να εννοείτε τον έρωτα των άκρως αισθητών. Άλλωστε κανείς ποτέ δεν γαμήθηκε με αγάπη -- η αγάπη θα έρθει μετά, αν θα έρθει, που συνήθως δεν έρχεται, και πολύ καλά κάνει. Και πάλι, είμαι από τους τελευταίους ανθρώπους που θα στηλιτεύσουν τη μετά λόγου γνώσεως πολυγαμία (δηλαδή όχι στην πλάτη αθώων), τις αρπαχτές και τις τύφλες ή το φακμπαντιλίκι. Άλλωστε, το υπαινίχθηκα από πάνω, οι δύσκολοι έρωτες είναι δύσκολοι και οι εύκολοι καμμιά φορά δυσκολότεροι.

Δεν μπορεί λοιπόν αυτός ο έρωτας, των σωμάτων χωρίς τούρτες και σορόπια, να γίνει το παν και το εν και, που λένε, να είναι φιλοσοφία ζωής κι η μόνη σωτηρία; Σίγουρα το σεξουαλικό πάθος είναι ο "πυρήνας της βούλησης για ζωή". Αλλά αν αντί για τη ζωή ασχολείσαι μόνο με τον πυρήνα της, το κουκούτσι της, και τον εξιδανικεύεις, μήπως έχεις πετάξει όλη τη σάρκα της ζωής στο μεταξύ; Δεν είσαι λιγάκι σαν τους ασκητάδες που πετούνε στα σκουπίδια αυτή τη ζωή σε αναμονή μιας άλλης καλύτερης αλλού;

Επαναλαμβάνω, "ο έρωτας όπως και η τέχνη, και η υψηλή, που μετακινεί, και η χθαμαλή, που παρηγορεί, αποτελούν παραμυθία, παραμυθία υγιέστερη από τον τρόμο και την έκσταση που τροφοδοτούν τις θρησκείες". Όμως "η εξιδανίκευση αλλά και το glamorisation του σεξ είναι μάλλον εξίσου πλανεμένα και στρεβλά με την απαξίωση και την περιφρόνησή του. Είναι χαρακτηριστικό πώς οι εξιδανικευτές και ωραιοποιητές του σεξ το παρουσιάζουν σαν μια δραστηριότητα όπου ο ιδρώτας γυαλίζει σαν μπέιμπι όιλ, το σάλιο απουσιάζει, όλα τα υπόλοιπα υγρά απλώς εξυπακούονται, ενώ τα σώματα είναι κουρδισμένα και σε λειτουργία σαν μηχανισμός ρολογιού, με τα γεννητικά όργανα να παραμένουν χρήσιμοι κι ακριβείς κομπάρσοι. Το σεξ εικονογραφείται σαν υπέροχος χορός, σαν κάτι εικαστικά πανέμορφο και ανεξαιρέτως, ίσως κι ατρέπτως, πνευματικό.

Παιδαγωγικά, κάτι τέτοιο είναι εξίσου βλαβερό με την απαξίωση και τη δαιμονοποίηση του σεξ. Αισθητικά αποτελεί παραμόρφωση κι ευτελισμό του, αφού το εξισώνει με γυμνικό περίπατο τροχάδην υπό ψιλή βροχή."

Το πρόβλημα με την εξιδανικευση του έρωτα των σωμάτων δεν βρίσκεται όμως μόνο στο επίπεδο της αναπαράστασής του, αλλά και στο ότι τελικά τον μετατρέπει σε κάτι που βρίσκεται απέναντί μας, σε ιδανικό αλλά και σε πράγμα έξω από εμάς. Καταλήγουμε να  αντιλαμβανόμαστε τον έρωτα ως κάτι που ναι μέν αφορά ψωλές και μουνιά και τα υπόλοιπα κορμιά μας αλλά στην εξιδανικευμένη και φαντασιακή εκδοχή τους, ως ζήτημα επίδοσης που συνοδεύεται από το αιτημα διαρκούς ανάπτυξης ή νέων ρεκόρ: την επόμενη φορά περισσότεροι και δυνατότεροι οργασμοί, αεροπλανικότερες κινήσεις, νέες στάσεις, μεγαλυτερες διάρκειες, καινούργια αξεσουάρ -- ντε και καλά.

Η εξιδανίκευση του σεξ συνδέεται στενά με την αναγωγή της πορνογραφίας από εκτόνωση, βοήθημα, ψυχαγωγία κι ανταρσία (που είναι και θα είναι) σε λεπτομερείς οδηγίες χρήσεως, σε σαβουάρ βιβρ (ή σαβουάρ μπαιζέ), σε οδηγό και κριτήριο. Κάθε θρησκεία ψάχνει τις γραφές της και τις κωδικοποιεί εκ των υστέρων πάντα, και οι γραφές είναι πάντοτε ρυθμιστικές και κομματάκι απάνθρωπες.

Νομίζω λοιπόν ότι αντί να αποθεώνει κανείς τον Έρωτα, καλύτερο είναι να κάνει έρωτα, ή να ζει τον έρωτα, όπως δύναται κι επιθυμεί. Κι αν θέλει μετά, ας μιλήσει γι' αυτόν. Αλλά ακόμα μια θρησκεία, η ερωτολατρία, είναι το τελευταίο πράγμα που χρειαζόμαστε.

Νόστος

Η δουλειά που κάνει είναι πραγματική δουλειά. Πραγματική δουλειά είναι να πρέπει να είσαι εκεί στο ωράριό σου, να χτυπάς και κάρτα σαν καλό σκλαβάκι, και να δουλεύεις και με το μυαλό και με το σώμα σου. Το να σπας πέτρες π.χ. σαν τους Ντάλτον στα κάτεργα δεν είναι δουλειά. Το να πηγαίνεις γραφειάκι και να περνάς 3 ώρες το οκτάωρο στο φέισμπουκ και χαζεύοντας βιντεάκια δεν είναι δουλειά. Να γράφεις και να μεταφράζεις όποτε θες, ενώ κοιμάσαι όποτε θες και ξυπνάς όταν μπορείς, δεν είναι δουλειά. Δουλειά είναι να είσαι δεμένος στο πόστο σου, σαν τους Ντάλτον, να δουλεύουνε τα χέρια, ή να σε τρώει η ορθοστασία, να πρέπει να δουλεύει και το μυαλό. Αν πρέπει να ξυπνάς και πρωί ή αν έχεις και σπαστό ωράριο, αυτή κι αν είναι δουλειά δουλειά. Αν πρέπει να πας και καμμιά ωρίτσα με τη συγκοινωνία μέχρι τη δουλειά, αυτη είναι δουλειά δουλειά κι ασ' τα να πάνε.

Η δουλειά που κάνει αυτός είναι πραγματική δουλειά. Γυρίζει σπίτι διαλυμένος, με την κούραση της δουλειάς, δηλαδή κούραση που δεν σε αφήνει καν να σκεφτείς. Ανοίγει τηλεόραση, βλέπει παιδιά θαμμένα κάτω από μπάζα. Δεν είναι σεισμός, πάει στον διάολο άμα είναι σεισμός, ο σεισμός είναι μεταξύ του Θεού και του καριόλη του εργολάβου. Και στον σεισμό τα κτίρια πέφτουν, και πέφτουν με πολλούς τρόπους, και κάποιοι είναι καλύτεροι από άλλους. Εδώ τα παιδιά κι οι μανάδες τους κι όσοι δεν δείχνουν οι κάμερες, γιατί οι κάμερες πάνε όπου τους πεις κι οι κάμερες μπουχτίζουνε κάποτε κι αυτές, τα παιδάκια με τα μικροσκοπικά μέλη κι οι μανάδες είναι θαμμένα μέσα σε χώμα και σκόνη και μεγάλες κοτρώνες: γιατί πέφτει η βόμβα και το τρίβει το κτίριο και το διαλύει και το κάνει κουρνιαχτό και κροκάλες και σε θάβει ζωντανό, δεν σε πλακώνει απλώς. Και βλέπει αυτά και νιώθει άσχημο χαλασμό μέσα του και κλείνει την τηλεόραση. Βγάζει τα ρούχα κι ανάβει θερμοσίφωνα να ξεπλύνει από πάνω του τη μέρα.

Τηγανίζει τρεις αυγόφετες, σιχαίνεται να παραγγέλνει απ' έξω αν δεν είναι από τον Πετράκη, εδώ στη γειτονιά με τα σουβλάκια, μέχρι κι ο γύρος του ο ντονέρ σκίζει. Αλλά κάθε μέρα κρέας, ρε φίλε; Σούρνονται καρκίνοι. Είχε μπει πια στην ηλικία που πας σε περισσότερες κηδείες παρά σε στριπτιζάδικα. Μπορεί να φταίει η εποχή και που ξέπεσαν τα στριπτιζάδικα, στο κάτω κάτω πάντα πολύ κακό και πολλά λεφτά για το τίποτα ήταν η υπόθεση σώου-ποτά-χοροί. Μπορεί να φταίει ότι πατάς τα σαράντα και σιγά σιγά πεθαίνει περισσότερος κόσμος που ξέρεις εσύ. Από κηδείες άλλο τίποτα. Και πας εκεί και ακούς τους παπάδες να λένε γρήγορα γρήγορα και μασημένα τα δικά τους και από όσα πιάνεις λες "καλά, τα πιστεύουν αυτά;" και μετά σκέφτεσαι, "γαμώτο, δεν θα ξαναειδωθούμε", όχι ότι είχες σκοπό να ξαναδείς σώνει και καλά τον μακαρίτη ή τη συχωρεμένη ("μακαρίτισσες" είναι μόνο κάτι γριές ενενηνταφεύγα), αλλά θες να έχεις και αυτή την επιλογή, ε, στην κηδεία μαθαίνεις μια και καλή ότι πια δεν την έχεις. Και σκέφτεσαι στημένος εκεί μέσα στη ζέστη, καλοκαίρι παν και πεθαίνουνε συνήθως, ότι δουλεύεις σαν το σκυλί ότι σου κόβουνε τον μισθό, ότι ουδείς αναντικατάστατος -- κι αυτό το ξέρεις από το αφεντικό, δεν σου έρχεται λόγω κηδείας. Και λες "μ' αρέσει η δουλειά μου και της έχω δώσει τη ζωή μου;". Και απαντάς "έτσι κι έτσι". Ούτε ναι, ούτε όχι. Έτσι απαντάει αυτός.

Τρώει τις αυγόφετες, του αρέσει πώς γρατζανίζει η άκρη που δεν έχει πάει ούτε αυγό ούτε τυρί. Ανοίγει τον υπολογιστή, είναι παλιός και κάνει ώρα να ξεκινήσει, οπότε χαζεύει τα ράφια απέναντι. Μπάνιο μετά. Χαζεύει λίγο στο φέισμπουκ. Διαβάζει τα νέα, συγκρατημένη αισιοδοξία και αναγκαίες μεταρρυθμίσεις και ο κόσμος είναι ηλίθιος, μαλάκες οι ψηφοφόροι και ζώα -- δεν το λέει έτσι, έτσι το λένε οι ταρίφες: οι διανοούμενοι το λένε πιο μάλλινα-ευπαθή. Ανοίγει κι ένα στενόχωρο μέιλ από την αδερφή του -- αυτή δεν μπαίνει στο φέις γιατί θα της κλέψει τα δεδομένα ο Εβραίος και θα τα πουλήσει στο σκοτεινό ίντερνετ. Κοιτάζει τα ράφια απέναντι. Ωραία ράφια, του τα έφτιαξε ο Πάνος. Αλλά άδεια. Ράφια χωρίς βιβλία. Όταν μετακόμισε εδώ ήρθε κι η μάνα του βεβαίως και αράδιασε μπιμπελό και μαλακίες, φωτογραφίες, παλιά του παιχνίδια, μέχρι και μπουμπουνιέρες από βαφτίσια. Γάμησέ τα: ράφια χωρίς βιβλία, ψυγείο χωρίς φαΐ. Βέβαια δεν του πολυαρέσει το διάβασμα. Όμως ούτε και πολύ του φαγητού είναι, δεν σημαίνει αυτό ότι θα άφηνε το ψυγείο άδειο να βροντάει.

Πάει στο ψυγείο και βγάζει μια μπύρα. Την ξαναβάζει μέσα. Δεν βαριέσαι, ο καιρός σιγά σιγά πάει προς ουίσκυ. Ένα πριν το μπάνιο και τον ύπνο. Βεβαίως ουίσκυ δεν πίνει γενικά, μόνο για ένα που του έμαθε ο Μάκης που σπούδασε εκεί και ξέρει, στη Σκωτία, κάνει εξαίρεση, το Καλ Ίλα. Έλα όμως που είναι πανάκριβο το μπαγάσικο και το πίνει με τη δαχτυλήθρα. Βάζει λοιπόν μια δαχτυλήθρα Καλ Ίλα, βάζει και μουσική. Μεταξύ Τερζή και Μάιλς Ντέιβις, νικάει ο μαύρος μάγος. Κάθεται απέναντι από την οθόνη του υπολογιστή, έχει αρχίσει να νυστάζει. Οκτώ ώρες εργασία, οκτώ ώρες ύπνο, οκτώ ώρες ψυχαγωγία. Μαλακίες. Ποιον ύπνο και ποια ανάπαυση, ό,τι αφήνει η συγκοινωνία και οι υπερωρίες και το "έλα ρε κολλητέ, παιδιά σκυλιά δεν έχεις, τι ζόρι τραβάς;". Όσο για ψυχαγωγία, ναι, φουλ, αμέ: άμα δεν έχεις λεφτά κάθε βράδυ έξω είσαι, από πίστα σε μπαρ κι από ταβέρνα σε γήπεδο -- χώρια οι εκδρομάρες που δεν κάνεις. Σηκώνει το ποτήρι στην οθόνη, παίζει στο βουβό ένα βίντεο που λέγεται cats and cars. Γιατί οι γάτες είναι βλαμμένες.

Αράζει με το ποτήρι στο χέρι, απέναντι τα ράφια. "Πρέπει να πιάσω να καθαρίσω τη σαβούρα", αλλά κάθε φορά που θέλει να βάλει λίγη τάξη εδώ μέσα τον πιάνει σπαρίλα ατελείωτη. Κοιτάζει τα λιγοστά βιβλία. Ένα χοντρό, τόμος ολόκληρος, του το χάρισε η Σοφία. Ρε τη Σοφία. Τι να πει για τη Σοφία. Θαυμάζει αυτούς τους ανθρώπους που πιάνουνε και κλείνουν ολόκληρες ιστορίες σε τραγούδια ή σε δυο κουβέντες. Ιστορίες, πες τες όπως θες: καψούρες, καύλα, έρωτες, στόρυ, σχέσεις, αγάπες. "Νταραβέρια" τις έλεγε ο παππούς αλλά το νταλαβέρι είναι άλλο πράμα. Τέλος πάντων, δεν ξέρει πώς μπορούνε μερικοί να μιλάνε για γκόμενες, για να μην πω για τους παντρεμένους-χωρισμένους, επιγραμματικά και συνοπτικά και σε φάση 1-2-3. Δεν ξέρει. Για κάθε περίπτωση αυτός θα καθότανε να μιλάει για μέρες και ώρες. Εντάξει, βέβαια, και στο σχολείο τού το έλεγαν ότι δεν ξέρει να ξεχωρίζει τα βασικά σημεία, τα κύρια θέματα, τις βασικές ιδέες. Αλλά κάτσε, υπάρχει κεντρική ιδέα όταν έχεις μπλέξει τα σάλια σου και τις ματιές σου και τις κουβέντες σου με μια γυναίκα; Ακόμα και πουτάνα με το ρολόι να είναι. Πού να έχετε περάσει και ώρες, μέρες, μήνες μαζί. Πού να έχετε κάνει και συζητήσεις, πού να έχετε περπατήσει μαζί. Βιβλία ολόκληρα γράφεις. Από αυτά τα μεγάλα.

Πίνει μια γουλιά. Πάλι εκεί, πάλι με τη Σοφία. Γι' αυτό βγαίνει ο κόσμος, για να μην κάθεται σπίτι με ουίσκι και Μάιλς Ντέιβις, χωρίς να μπορεί να κουνηθεί από την κούραση, με τα πόδια κομμένα και τις πλάτες να πονάνε, και να να σκέφτεται εκείνες που πήγαν παρακάτω. Έπρεπε να είχε πάει κι αυτός μέχρι εδώ δίπλα να πιει το ποτό του, αντί να πίνει από το Καλ Ίλα, μισό μπουκάλι απέμεινε πια, είναι και πανάκριβο. Σκέφτεται τώρα πως ο μόνος τρόπος να καταφέρεις να τυλίξεις μια γυναίκα μέσα σε δυο τραγούδια ή, χειρότερα, μέσα σε δυο λέξεις είναι να νομίζεις πως είσαι ανώτερος, πως είσαι τίμιος κι αληθινός, ότι μετράς ρε παιδί μου κι ότι η άλλη είναι σκάρτη -- φάση Βασίλης δηλαδή: "δεν έμαθε ποτέ της ν' αγαπά". Αλλά εσύ είσαι αλλιώς. Τάχα ότι ποτέ δεν είχες αμφιβολίες ή δεν έκανες κουτοπονηριές, τάχα ότι της δόθηκες στα ίσα κι εντελώς, ότι την είχες σαν μικρό παιδί κι αυτή χραπ, σου φόρεσε το χασαπομάχαιρο στη σπλήνα. Κι έτσι αποφασίζεις ότι αυτή η γκόμενα μετράει όσο δύο, πέντε ή πεντακόσιες λέξεις και τέλος. Τη λες και πουτάνα στο τέλος και καθαρίζεις.

Όμως έλα που δεν είναι έτσι. Έλα που η ζωή δεν είναι τραγούδια του Πασχάλη, του Βασίλη -- ακόμα και του Στράτου. Έλα που κανείς μας δεν έρχεται κύριος (σαν μεθυσμένα σκυλιά και σαν περιστέρια σε παραζάλη ερχόμαστε) και πάντως κανείς κύριος δεν φεύγει, φεύγουμε σαν κλέφτες στην καλύτερη περίπτωση με το κεφάλι κάτω και τα χνώτα να βρωμάν ουίσκι. Ενδιάμεσα όμως υπάρχει ολόκληρη ζωή, είτε σε δυο λεπτά (που έλεγε κι η Λίτσα Διαμάντη, ποιος τη θυμάται πια), είτε σε δυο χρόνια. Δεν βαριέσαι όμως, κάπως πρέπει να ξεγελάς τον πόνο. Άντρας είσαι, ούτε θα κλαις, ούτε θα βγαίνεις για καφέ να μουτζοκλαίγεσαι. Κλείνει τον θερμοσίφωνα, έγινε το νερό.

Πάει στο ράφι και παίρνει το βιβλίο που του χάρισε η Σοφία. Δεν το άνοιξε ποτέ. Χίλιες διακόσιες σελίδες. Ω ρε φίλε. Ας το αρχίσει απόψε, κι όσο πάει. Μέχρι να τον πάρει ο ύπνος. Το παίρνει παραμάσχαλα μαζί με το ποτήρι, πάει στο κρεβάτι. Βάζει στο κινητό το ξυπνητήρι για τις πεντέμιση και ξαπλώνει. Κενές σελίδες. Τίτλοι κτλ. Σελίδα 17. Αρχίζουμε.

Η ιδεολογία ως έρμα

Στον σοβαρό τύπο και στους τυφλοσούρτες της έκθεσης ιδεών ανακυκλώνεται ένα ψέμα που έχει κατάφερει να διαδοθεί τόσο εκτενώς ώστε να θεωρείται αυτονόητη αλήθεια: η "ιδεολογία" είναι έρμα που βαραίνει μόνο τη λεγόμενη αριστερή οπτική.

Αυτό το ψέμα αποδείχθηκε πολιτικώς πολύ χρήσιμο μεταπολιτευτικά, δηλαδή τον καιρό που η ελληνική Δεξιά επικαλούνταν την "αμεροληψία" και τη "μετριοπάθειά" της για να ασκεί πολιτική διαχείρισης. Αυτό το ψέμα συνοδεύεται από εξορκισμούς του διχασμού, ο οποίος παρουσιάζεται ως συνέπεια εξεγερτικής ή και απλώς αγωνιστικής κινητικότητας. Τελικά ο διχασμός έγινε συνώνυμο της συμφοράς που ακολουθεί την ιδεολογία και τους θιασώτες της, συμφορά που επιπίπτει σε δικαίους και αδίκους αδιακρίτως.

Η αντιπαράθεση λοιπόν ήταν μεταξύ ιδεολογίας και πραγματικότητας, ουτοπικών επιδιώξεων και σύνεσης ή σωφροσύνης, διχασμού κι ενότητας.

Βεβαίως ελάχιστα κουβεντιαζόταν ότι η "ιδεολογία", παρότι επιδίωκε τάχα ανεδαφικούς κι ανέφικτους πολιτικούς στόχους, έπρεπε να πολεμηθεί τόσο συστηματικά και σε τόσο ευρεία έκταση ακριβώς ώστε να μην έχει δυνατότητες υλοποίησης. Επίσης παραγνωριζόταν επιμελώς η οπτική ότι διχασμοί προέκυπταν από τον πόλεμο κατά της "ιδεολογίας".

Κατά τη Μνημονιοκρατία το σχήμα αυτό, ότι συγκρούεται το αυτονόητο με την ανεδαφικότητα, ο Δήμος με τη Νεφελοκοκκυγία, έγινε το εργαλείο των νεοφιλελεύθερων φανατικών ώστε να απαξιωθεί κάθε αντίσταση στη νόθευση της (όποιας) αντιβίωσης με άφθονο ποντικοφάρμακο αλλά και κάθε αντίλογος στη θεολογία τους. Από τη μια διχαστικοί κι ανεύθυνοι ιδεολόγοι, από την άλλη η φρόνηση και ο πραγματισμός.

Βεβαίως η Αριστερά φέρει τεράστια ευθύνη για τη σχεδόν εθελούσια παγίδευσή της σε αυτό το φλιπεράκι. Όμως το εξώφθαλμο ψέμα ότι ιδεολογία έχουνε μόνον οι αιθεροβάμονες κι ανεύθυνοι αριστεροί επεκτείνεται και παραπέρα.

Για παράδειγμα, ο Α βωμολοχεί με στόχο τον Β. Με τι έχουμε να κάνουμε; Με καυστική σάτιρα πνευματώδους αστού ή με χονδροειδή κνίτικη χυδαιότητα; Άλλο παράδειγμα: ηθοποιός κατακεραυνώνει τους εκάστοτε κυβερνώντες. Παρρησία ενός καλλιτέχνη που αγωνιά για την πατρίδα του ή τζάμπα λαϊκισμός αριστερού θρασιμιού; Τρίτο παράδειγμα, κάποιος σκιτσογραφεί τον Χ ως φονιά ή μαστροπό ή την Ψ ως πόρνη ή ως ανόητη κορασίδα. Ευτελές γούστο στα όρια της εχθροπάθειας ή ρηξικέλευθη ελευθεριότητα που αρμόζει σε ταλαντούχο πολιτικοποιημένο ον; Και στα τρία παραδείγματα, θα ήταν ενδιαφέρον να γινόταν να στήσουμε μια τυφλή δοκιμή: να μην ξέρουν όσοι συμμετέχουνε σε αυτή ποιος είναι ο πομπός της κριτικής ή της σάτιρας και ποιος ο αποδέκτης. Θα αρκούσε το όποιο αισθητικό κριτήριο να καθοδηγήσει τις κρίσεις τους;

Ο Μεγάλος Απόλογος

Ο ήλιος του θανάτου

Από μικρό παιδί απεχθάνομαι τη ζέστη και την αντηλιά. Πέρασα την εφηβεία μου χαμένος σε όνειρα με μουντό χαμηλό ουρανό και χιονόπτωση. Έλπιζα να καταλήξω κάπου όπου το καλοκαίρι θα είναι λαμπρό και δροσερό, όπως το καλοκαίρι του '97 στο Λονδίνο, οι βροχές συχνές και η βλάστηση ακατανίκητη και πανταχού παρούσα. Ονειρευόμουν αναζωογονητικό κρύο και μυρωμένη άνοιξη.

Είπα άλλωστε:

Είμαι εν μέρει φτιαγμένος από κρύο, εν μέρει φτιαγμένος για το κρύο. Στο κρύο περπατάω πιο ανάλαφρα, σκέφτομαι πιο μακριά, μεριμνώ ελαφρύτερα, ξέρω περισσότερα, βλέπω πιο μακριά, μιλάω λιγότερο και λέω πιο πολλά, αντέχω και λαγνεύομαι υπόκωφα, χωρίς εξάρσεις. Δώσε μου φως και κρύο. Όχι ήλιο. Όχι αυτό το κυκλοδίωκτο στοιχειό που καίει τα χρώματα και που κάνει τα χώματα τα σώματα να ιδρώνουν, που καίει μυαλά και μάτια. Που στεγνώνει κάθε ζωή. Δεν έχω ανάγκη τον πούστη τον ήλιο, τον ψεύτη τον ήλιο, καίω από μόνος μου όταν πρέπει. Καίω. Μπορώ να ζεστάνω εγώ. Τοπική θέρμη, όπως τοπικό χρώμα. Ιδιωτικό. Αποκλειστικό. Για λίγο ή για πάντα. Δεν τον θέλω τον ήλιο σας. Αφήστε μου λοξό φως. Αφήστε μου τοπικό χρώμα: αυτό που κάνει το θέναρ σάρκα και το ρόδο άνθος, αυτό που διακρίνει βλέμμα από βλέμμα και ίσκιο από σκιά. Αφήστε μου το φως που γνωρίζω από τις κουρτίνες που το κρύβουν και τα σύννεφα που το σκορπίζουν απλόχερα. Μπορώ κι εγώ να φωτίσω, αχνά και για λίγο, αλλά μπορώ. Κι ας είναι ωχροπράσινο το δέρμα μου το χειμώνα, κι ας είναι, λεν, η όψη μου φτιαγμένη για τα καλοκαίρια που ανάξιοι και περιδεείς προσκυνάτε, σαν τρεμάμενοι θρησκόληπτοι, κυνηγώντας τα για δυο βδομάδες και πέντε μέρες στις ξέρες και στη σκόνη. Μακριά η σκόνη, θα έχω όση σκόνη θέλω μέσα στο στόμα, μέσα στο κρανίο, ανάμεσα στα δυνατά μου πόδια όταν πεθάνω. Τώρα δώσε μου κρύο. Θα καίει το κορμί μου, δεν πειράζει, όσο είναι ζωντανό. Θα πυρώνει η σκέψη και η επιθυμία και η βούληση και η συμπόνοια, όσο ζει και νήπτει ο νους. Όσο ζω θα καίω.

Κρύψτε τον ήλιο. Είναι ωραία η νύχτα. Η νύχτα δεν είναι μαύρη, είναι βαθιά γαλάζια. Η νύχτα μας αγκαλιάζει και μας σκεπάζει, μας κοιτάζει ακροπατώντας ή ανεπαίσθητα γυρνώντας πλευρό. Μας μυρίζει.

Και είπα επίσης:

Νοσταλγώ εκείνους τους τόπους όπου κάνει αρκετό κρύο για αρκετό καιρό. Κρύο όμως. Κρύο ξηρό, ει δυνατόν. Με το κρύο μένω σε εγρήγορση και δουλεύει η σκέψη, με το κρύο νιώθω θαρραλέος κι έτοιμος να μετακινηθώ από αυτόν που νομίζω ότι είμαι, ταυτόχρονα να σταθώ εκεί όπου είμαι και να πάω παραπέρα, με το κρύο μπορώ να κρύβομαι κάτω από σκεπάσματα το πρωί περιμένοντας να ξυπνήσω αργά ενώ επανασυνδέομαι με την προηγούμενη μέρα και την προηγούμενη ζωή.

Εδώ που ζω τόσα χρόνια βλαστημάω τον ήλιο. Λέω "ψόφα, τέρας" και δεν είναι ούτε σχήμα λόγου, ούτε θεατρική επίκληση: βρίζω και ξεχέζω τον ήλιο κάθε φορά που μπαίνει μέσα στα μάτια μου, κάθε φορά που με κάνει να ασφυκτιώ από τη ζέστη ή που σηκώνει κουφόβραση. Κάθε φορά που έχω αυτή τη μαυρίλα πάνω στο μάτι μου να καίει τα πάντα και να τα μετατρέπει σε σκόνη. Μισώ τη ζέστη, μισώ τη σκόνη, μισώ τον εγκλεισμό μέσα στα κλιματισμένα πρίσματα στον οποίο με εξαναγκάζει. Απεχθάνομαι και βδελύσσομαι το επουράνιο τέρας που στεγνώνει τον κόσμο μου και με ζαλίζει αφού με τυφλώσει, τον απόλυτο δίσκο που προσκυνάτε περιδεείς και τη βασιλεία του οποίου καρτερείτε κάθε χρόνο. Κι εδώ που είμαι δεν υπάρχει τίποτε άλλο, μόνον ήλιος, σκόνη, ξηρασία και ξεραΐλα και κάτι δέντρα θνησιγενή και σαστισμένα, φυτεμένα εύτακτα μα αλλοπρόσαλλα που τολμούν να τα ονομάζουνε δάσος.

Δεν είναι ζήτημα καιρικών συνθηκών και κλίματος, πρόκειται για ολόκληρη τη ζωή που διψάει και στεγνώνει και θρύπτεται εδώ πάνω, ένας ξερός τόπος κάτω από την ακτινοβολία και φάτσα στην αντηλιά. Είναι η σκέψη μέσα στη χλιαρή νύχτα ότι θα πυρώσει ο ήδη στεγνός και κατάξερος τόπος κι όλα όσα έχουνε στηθεί πάνω του με τον ερχομό της ημέρας.

Μικρό χωριό

Όσοι εδώ δεν είναι ήδη συγγενείς μεταξύ τους, προσπαθούνε να γίνουν κουμπαριάζοντας. Η κοινωνία είναι μικρή και σφιχτοδεμένη με δεσμούς κουμπαριάς κι αλληλοϋποχρεώσεων, δικτυωμένη με γνωριμίες σε τραπέζια και ταβέρνες. Όσοι δεν εντάσσονται απλώς μένουν απ' έξω.

Όπως σε κάθε επαρχία βεβαίως υπάρχει χώρος για τους απ' έξω: μπαρ αντεξουσιαστών, γυμναστήρια λεσβιακής διαπίστευσης, μαγαζί με τηλεσκόπια, λέσχη μηχανόβιων πατριωτών, γκέι σκηνή, μία τρανς γυναίκα (ίσως δύο), αγγλόφωνοι κύκλοι ποίησης, φίλοι της γιόγκα, θεατρόκοσμος πολυπληθής που κάνει τον γύρο όλων των παραστάσεων κάθε σαιζόν, ένα κλαν για τις γκαλερί και τα εγκαίνια, ένας μικρός κύκλος βίγκαν που μαγειρεύει σε φεστιβάλ, κλαμπ για διαζευγμένες σαραντάρες, αιμοδότες, ποδηλατικές λέσχες, φίλοι της παλαιορόκ με 2-3 σκηνές δικές τους για τα λατρευτικά τους καθήκοντα, ένας κύκλος ποιητών και συγγραφέων ελληνόφωνων. Και πάει έτσι. Κάθε κλαμπ κλειστό με διαθέσεις και προδιαγραφές συντεχνίας.

Η ζωή εκτός αυτών ή όποιων άλλων κλαμπ είναι συμμαζεμένη και καθορισμένη. Σχέση νωρίς, γάμος νωρίς, παιδιά δύο μέχρι τρία. Τις Κυριακές απαρεκκλίτως στη γιαγιά για φαγητό. Παρασκευή ή Σάββατο ταβέρνα ή εστιατόριο ή ίσως κάποιο μπαρ εκεί μέχρι γύρω στα μεσάνυχτα. Στρατός 26 μήνες για τους άντρες με τάπερ της μαμάς και άφθονη φούντα -- πολλοί πάνε για κυνήγι τις Τετάρτες. Ελληνισμός κάργα και Ορθοδοξία ως μπίζνα και ως "ταυτότητα". Ελληνικότητα που διαλαλείται μέχρι παρεξηγήσεως. Μεταποικιακές διαθέσεις και νοοτροπίες. Κουτσή αγγλοφωνία, στοιχείο περηφάνιας. Εορτές και Πάσχα ψήνουμε "σούβλα" (κοντοσούβλι δίχως αξιοσημείωτα καρυκεύματα), καθημερινές σουβλάκια ή φαγητό έτοιμο από τον φούρνο. Πολιτιστικές εκδηλώσεις, με κίνητρο να αγοράσεις κάτι. Νοσοκομεία ανύπαρκτα και του θανάτου: αποστολή ασθενών σε Ισραήλ κι Ελλάδα. Αμάξια πολλά και μεγάλα, μερσεντές ει δυνατόν, άλλωστε οι συγκοινωνίες είναι δυσεύρετες και σπάνιες ενώ τα ταξί κοστίζουνε. Σπίτια μεγάλα σε μεγάλα σκονισμένα οικόπεδα και με πολλά δωμάτια· κατά προτίμηση με κίονες στην πρόσοψη και με δύο κουζίνες: μία επιδείξεως και μία για την παραδουλεύτρα και τις ανάγκες του σπιτιού. Έγκλημα μηδέν, εκτός από κάτι διαρρήξεις. Παιδιά παρκαρισμένα σε κλειστούς παιδότοπους και σε παππούδες, αλλά το κέντρο του κόσμου: όλα για τα παιδιά. Το όνειρο της σαμπέρμπιας, κάτι σαν τα περίχωρα του Φοίνιξ, μεταφερμένο στην άκρη της γεωγραφικής Ασίας και της πολιτισμικής Ευρώπης.

Τα άλλοτε ανθηρά καμπαρέ και τα κωλόμπαρα μαράζωσαν πια: τα τσάκισε η νομοθεσία κατά της δουλεμπορίας και η απαγόρευση του καπνίσματος σε κλειστούς χώρους. Η πορνεία και ο τζόγος παραμένουν παράνομοι και αμφιβάλλω αν ασχολούνται με κάτι άλλο τα αρσενικά μεταξύ 35 και 85. Παραλίες αλωμένες με ξενοδοχεία Κόστα ντελ Σολ, στο έλεος του τρωκτικού που λέγεται βρετανός τουρίστας και του παχύδερμου γνωστού ως βρετανός εξωχώριος συνταξιούχος.

Ασχήμια οριακά αδιανόητη στο αστικό τοπίο. Ασχήμια επίτηδες, θα νόμιζε κανείς. Στις πόλεις δεν έχει πλατείες: μόνο ράουντ αμπάουτ, σημεία όπου ανοίγει κάπως ο δρόμος, ή πολύ φαρδιές διασταυρώσεις. Όταν περπατάς στους δρόμους των περισσότερων πόλεων, ιδίως στους μεγάλους δρόμους και αν είσαι και λίγο μύωπας, περιβάλλεσαι από επιφάνειες που δημιουργούν οι λίγο-πολύ ενιαίες όψεις των κτιρίων. Εδώ περιβάλλεσαι από διεσπαρμένα πρίσματα, πολυκατοικίες και μέγαρα που στέκονται πανταχόθεν ελεύθερα και αναδεικνύουν σχεδόν κυβιστικά τουλάχιστον δύο όψεις τους ταυτόχρονα με φόντο τον ενιαίο κι αδιάσπαστο, ανέφελο συνήθως, ουρανό. Εκτός από εσένα περπατούν μόνο μετανάστες, σαν εσένα δηλαδή, πού και πού καμμιά βιετναμέζα ή κανας νοτιοασιατης με ποδήλατο. Οι πόλεις εδώ ποτέ δεν σου δημιουργούν ψευδαισθήσεις απεραντοσύνης, κι ας είναι πραγματικά απλωμένες: είναι πόλεις φτιαγμένες για αμάξια και για μεγάλα σπίτια, πόλεις ταϊσμένες με προσφυγιά και εργολαβίες, χτισμένες γρήγορα και με φτενά υλικά.

Ειδήσεις για το εθνικό θέμα και για τις πενήντα οικογένειες που κυβερνούν. Ένα εθνικό θέμα που όλοι θεωρούν διευθετημένο αλλά κανείς δεν κοτάει να το παραδεχτεί. Σήριαλ. Αμηχανία μεταφρασμένη σε χωριάτικο τσαμπουκά κι ακίνδυνη ελευθεροστομία. Επίδοξοι τραγουδιστές κι ελπιδοφόρες τραγουδίστριες. Ξέρουμε ποιος είσαι και ξέρουμε τι κάνεις -- ή τουλάχιστον το φανταζόμαστε και το ίδιο μας κάνει. Η Ιστορία είναι αυτή που θέλουμε να είναι κι ας αποτελεί το μοναδικό σοβαρό εξαγώγιμο προϊόν μας, κι ας ζουν ακόμη άνθρωποι που ξέρουνε καλά πως λέμε ψέματα. Καλαμαράδες ψωνισμένοι που είτε θαρρούν πως τους ανήκει ο τόπος, νεοαποικιοκράτες της πλάκας, είτε συμφωνούν πως εδώ είναι παράεισος, πως βρήκαν την ποιότητα ζωής που έψαχναν. 

Ζήλεια

Πριν χρόνια έγραψα για τη ζήλεια:

Στην εποχή μας όμως, εποχή ονομαστικής χειραφέτησης, εύκολης και διαδεδομένης αντισύλληψης αλλά και της ύπαρξης τεστ DNA έχει απομείνει μόνον ένα σοβαρό επιχείρημα υπέρ της επιβεβλημένης ερωτικής αποκλειστικότητας: η ζήλεια.

Δε χλευάζω, δεν παραγνωρίζω και σίγουρα δεν περιφρονώ τη ζήλεια. Είμαστε άνθρωποι, πληγωνόμαστε ποικιλοτρόπως κι εύκολα, αισθανόμαστε αποκλεισμένοι, παραμελημένοι, στην απ’ έξω – ιδιαιτέρως όταν εγείρονται θέματα ερωτικής επάρκειας. [...]

Βεβαίως, η ζήλεια πειθώ δε γνωρίζει. [...] η ζήλεια είναι σαν την οργή. Ναι, βεβαίως πρέπει να τη λαμβάνουμε υπόψη μας στις ανθρώπινες σχέσεις. Αλλά ας το δούμε κι έτσι: ο Νόμος αναγνωρίζει ελαφρυντικά στην οργή, αλλά η περί φόνου ηθική μας δεν είναι θεμελιωμένη πάνω στην πραγματικότητα του θυμού, του βρασμού ψυχής. Αντίστοιχα, η ερωτική ελευθερία κατά κανόνα συνοδεύεται από εχεμύθεια, τουλάχιστον ώστε να μην προκαλείται ζήλεια. Όμως η περί έρωτα ηθική μας δεν μπορεί να είναι θεμελιωμένη πάνω στην πραγματικότητα της ζήλειας.

Η ζήλεια δεν είναι απλώς σαν την οργή, είναι θηριώδης και δεν δίνει λογαριασμό σε κανέναν, ούτε καν στην πραγματικότητα. Μάλλον, η ζήλεια πρωτίστως στην πραγματικότητα δεν δίνει λογαριασμό. Το πρόβλημα στην ζήλεια δεν είναι η αντικειμενική πραγματικότητα, το πρόβλημα στη ζήλεια είναι ότι ζηλεύεις. Η ζήλεια δεν ενδιαφέρεται για τα εμπειρικά δεδομένα και για ενδείξεις αποχρώσες, αλλά μπορεί βεβαίως να τα χρησιμοποιήσει εκ των υστέρων για να δικαιωθεί. Αλλά να μη γελιόμαστε: η ζήλεια είναι αυτεξούσια κι υπάρχει από τον εαυτό της και για τον εαυτό της. Γιατί η ζήλεια δεν είναι ούτε έρωτας, ούτε γκαύλα, ούτε τίποτα τέτοιο. Η ζήλεια είναι το εκτόπλασμα του ερωτικού πάθους: μπορεί να ζει μέσα του και να καμώνεται ότι ταυτίζεται με αυτό, μπορεί και να είναι απλώς ό,τι απομένει αφού το πάθος πεθάνει.

Η ζήλεια στέκεται στην κόψη ανάμεσα στον εξευτελισμό της περιφρόνησης και στον αυταρχισμό της ιδιοκτησίας και του ετεροκαθορισμού.

Από τη μια ο εξευτελισμός της περιφρόνησης: όσο κι αν σκούζει το Χόλυγουντ κι αν μινυρίζουν οι παπάδες, κοσμικοί και ένθεοι, η αφοσίωση δεν ταυτίζεται με την ερωτική αποκλειστικότητα. Παράλληλα, σε κανέναν δεν αξίζει να κερατώνεται χωρίς να το θέλει και κατ' εξακολούθηση, απροκάλυπτα κι ασυλλόγιστα. Δεν θέλουμε να το παραδεχτούμε λόγω μαξιμαλισμών και αρχών αφηρημένων κι ανεδαφικών, αλλά σε σχέσεις που δεν είναι συναινετικά ανοιχτές το "απροκάλυπτα" και το "φάτσα φόρα" είναι που καθιστούν το κέρατο απεχθές. Η ζήλεια σε αυτές τις περιπτώσεις δεν είναι παρά η άναρθρη κραυγή, η εξεγερτική μανία εναντίον του εξευτελισμού και της ταπείνωσης.

Από την αλλη μεριά, η επιθυμία να κατέχουμε τον άλλο, να γίνουμε ιδιοκτήτες του και ως πυγμαλίωνες να τον λαξέψουμε στα μέτρα τα δικά μας και να τον ορίζουμε. Εδώ η ζήλεια εντάσσεται στα πλαίσια του ελέγχου του άλλου, ορίζει τους τοίχους ενός αόρατου κλουβιού ή χαρεμιού μέσα στο οποίο πρέπει να περικλείεται η λίμπιντο, ο βίος και η σκέψη του άλλου. Σε αυτές τις περιπτώσεις η ζήλεια αποτελεί απλώς το τεατράλε και ψυχαναγκαστικό θέατρο που υπενθυμίζει στο άμοιρο ταίρι πόσο κοντό ή μακρύ είναι το λουρί του. Πολλές φορές το θέατρο περιέχει και μονολόγους σπάνιας δραματικής χάρης περί εμπιστοσύνης, τιμής, ακεραιότητας, σταθερότητας, αφοσίωσης, αξιοπρέπειας, συνέπειας, ωριμότητας, αξιοσύνης και -- βεβαίως -- τιμής και προσκύνησης προς τον θηλυκό ή αρσενικό Πυγμαλίωνα κι ιδιοκτήτη.

Όλα τα παραπάνω όμως τελικά αφορούν όποιον την υφίσταται τη ζήλεια. Τι βρίσκεται στην άλλη πλευρά του αμφίδρομου καθρέφτη που λέμε ζήλεια; Βρισκόμαστε εμείς οι ζηλιάρηδες, που όμως το ελέγχουμε το πράγμα και ξέρουμε ότι ζήλεια είναι, και μόνο. Άλλωστε αν δεν ζηλεύεις καθόλου και ποτέ, αν δεν ανεβαίνει βραστή χολή στο λαρύγγι, ε, είναι σαν να λες ότι δεν θυμώνεις: μπορεί να είσαι μποντισάτβας, αδιάφορος για τον άλλο ή απλώς ψυχοπαθής. Στην άλλη πλευρά του αμφίδρομου καθρέφτη να παρακολουθούν ψυχαναγκαστικά βρίσκονται και οι ζηλότυποι, καρτερώντας αφορμή να τσακώσουν τον άλλο. Οι ζηλότυποι έχουν υπεραναλυθεί σαν ανθρωπότυπος κι έχουνε γίνει καρικατούρα. Δεν έχω ζευγαρώσει ποτέ με ζηλότυπη γυναίκα, οπότε δεν έχω να συνεισφέρω κάτι πέρα από γενικές γνώσεις. Οι ζηλότυποι άντρες θα πρέπει να είναι το κάτι άλλο, πάντως· με την κακή έννοια.

Όσοι ξέρουν περισσότερα από εμένα με διαβεβαιώνουν ότι η ζήλεια είναι σαν το αλκοόλ: άλλοι πίνουν και φτιάχνονται, άλλοι πίνουν πολύ κι ανεξέλεγκτα και καταστρέφονται. Δεν μου φαίνεται άστοχη παρομοίωση.

Πάντως η ζήλεια ασχημαίνει, αυτό στάνταρ.

La cathédrale engloutie

στην Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου

Περισσότερο κι από τους ηθοποιούς, ζηλεύω τους μουσικούς. Τους ζωγράφους πάλι καθόλου: οι ζωγραφοί έχουν έναν τρόπο που εγώ δεν έχω κι αυτό είναι όλο.

Αλλά τους μουσικούς τους φθονώ: πλάθουνε κόσμους χωρίς να χρειάζονται για υλικό λέξεις και νοήματα, σχήματα και χρώματα, ή μορφές και πλαστικούς όγκους.

Οι μουσικοί είναι μάγοι: επιτάσσουν ήχους, επικαλούνται ρυθμούς σαν να 'ναι πνεύματα και τελώνια για να πλάσουν από το τίποτα τον κόσμο ολόκληρο και κόσμους που δεν ξέρουμε ακόμα ότι είναι δυνατοί. Είναι μάγοι και σαμάνες οι καριόλες κι οι καριόληδες: καβαλάνε τον δαίμονα, ήμερο σαν άλογο σοφό ή άγριο σαν τίγρη, και φεύγουν.

Όταν μεγαλώσω, αφού μουσικός δεν θα γίνω, θέλω να γίνω μουσική.

Αλλά προς το παρόν από μουσική τίποτα: μουρμουρίζω φάλτσα ριφάκια των AC/DC ή προσπαθώ να καταλάβω τι διάολο κάνει η ορχήστρα στο πρώτο μέρος του 2ου κοντσέρτου του Λιστ και πώς ακριβώς το κάνει.

Ή γιατί ακόμα θυμάμαι καταποντισμένους καθεδρικούς 24 χρόνια μετά. Αλλά από μουσική δεν ξέρω.

Κάθομαι στο κλαβιέ λοιπόν για να γράψω, γεμάτος από φθόνο της μουσικής· άλλωστε παλιότερα κλαβιέ λέγανε και του πιάνου, κλαβιέ και το πληκτρολόγιο.

Αυτομέδων

Ο Αυτομέδων είχε το πιο κωμικό όνομα του κόσμου. Έτσι πίστευε, και κάθε τι γύρω του ενίσχυε την πεποίθησή του. Δεν ήξερε κανέναν άλλο να λέγεται έτσι. Επίσης, κυκλοφορούσε με ένα όνομα που κανείς δεν ξέρει να κλίνει: "αυτή είναι δουλειά του Αυτομέδων, όχι δική μου", έσκουζε η αδερφή του. "Θα βγούμε με τον Αυτομέδων". Οι γονείς του δεν θέλησαν με τίποτα να του δώσουν υποκοριστικό, π.χ. Μέδης, Άκης, Μέδοντας. Εκεί, ολόκληρο: Αυτομέδων. Μόνον οι φιλόλογοι στο σχολείο χαιρόντουσαν, αλλά να σε καμαρώνουν οι φιλόλογοι είναι χειρότερο από το να σε βλέπουν τα κορίτσια μόνον ως φίλο, που είναι καλύτερο από το να είσαι αλλού γι' αλλού και να νομίζουνε πως τα φλερτάρεις (είναι τριαντάρης ο Αυτομέδων, στο τσακ πρόλαβε την έκφραση, ο ίδιος θα έλεγε "πως τους την πέφτεις").

Ήτανε πάντως λιγάκι τυχερός -- ναι, μη με βάζετε να επαναλαμβάνω το όνομά του -- γιατί γεννήθηκε μια γενιά πριν τη γενιά που οι Έλληνες γονείς αποφάσισαν μαζικά να σταματήσουνε να δίνουν εύχρηστα και χρηστικά ονόματα στα παιδιά τους. Αυτή η επόμενη γενιά ήτανε πλασμένη με Αρχαία στο σχολείο, ένα μάθημα που τους άνοιξε την όρεξη για ελληνικούρα και παράδοση αλλά που παρέμενε παταγωδώς ανεπαρκές στο να τους δώσει τα φόντα να τις στηρίξουν ερμηνευτικά. Γλυτώσαμε από πολλούς Γιώργους, Γιάννηδες, Κωστάδες, Ελένες και Μαρίες· πράγματι. Ταυτόχρονα πήξαμε στους Ιωάννηδες και στους Κωνσταντίνους, αλλά μικρό το κακό. Από δίπλα όμως μας ήρθαν οι Μιχαήλ-Άγγελοι, μαζί κι οι Ιωάννηδες-Χρυσόστομοι, οι Παύλοι-Σοφοκλήδες, οι Μάριοι-Παναγιώτηδες, οι Θαλήδες-Φώτιοι, πολλοί Φοίβοι, οι Παρμενίωνες, Ανεμπόδιστοι κι Ελπιδοφόροι, οι Ιόλες κι οι Νεφέλες κι οι Διοτίμες και οι Αρτεμισίες. Και κάποιος Δίων, άκλιτος επίσης. Κι έτσι ο κολλητός μου δεν ήτανε πια μόνος.

Μεγάλωνε λοιπόν και έπιασε δουλειά γιατί δεν τα έπαιρνε τα γράμματα. Ναι, αφού μπορώ ακόμα να ελιχθώ, μη με βάζετε να πω το όνομά του. Το ότι δεν έπαιρνε τα γράμματα απογοήτευσε σύσσωμο το σόι του που, όπως πρέπε να έγινε αντιληπτό, ήταν υπερλόγιοι, λάτρεις της παράδοσης και ευρωκομμουνιστές που γλύστρησαν σταδιακά προς τον Στέφανο Μάνο. Ο ίδιος πάντως θεωρεί πως οι υπερλόγιοι φτιάχνουνε τον δικό τους κόσμο και πάνε και τον κατοικούν έχοντας την εντύπωση ότι είναι ανεβασμένοι σε κάποιον στύλο ώστε να βλέπουν τον πραγματικό κόσμο από την καλύτερη δυνατή γωνία: άνωθεν. Το μόνο που βλέπουν όμως είναι η πίσω αυλίτσα της κοσμάρας τους. Τον Αυτομέδοντα (δεν γλύτωσα τελικά) πάντοτε τον ενδιέφεραν τα απλά πράγματα: η απλή μουσική, οι απλές σχέσεις, τα απλά βιβλία (διαβάζει πολύ), οι απλές λύσεις και οι απλές μέθοδοι. Λογιστής έγινε.

Βεβαίως, όπως θα σας πει κάθε ψυχαναλυτής που σέβεται και τιμά την αμοιβή του, παύουμε να γινόμαστε κι αρχίζουμε να είμαστε τη στιγμή (ή την εποχή, θα σας γελάσω) που τοποθετούμε τους γονείς μας σε μια ωραία πρακτική θέση κάπου μέσα μας: ούτε σε βάθρο ή πάνω στο θυσιαστήριο, ούτε στην κοιλιά της αβύσσου, ούτε στις πίσω μας σελίδες. Έτσι λένε. Ο φίλος μου ο λογιστής όμως κυκλοφορούσε σφραγισμένος σαν μοσχάρι με ένα όνομα που δεν ήτανε πιο κωμικό από το "Αλέξανδρε-Βασίλειεεεεε" αλλά δεν έπαυε να είναι η γραφή των γονιών του πάνω του, μια γραφή που δεν μπορούσε να αθετήσει. 'Οταν έμαθε ότι υπάρχει οδός Αυτομέδοντος στο Παγκράτι, κάθετος στη Βασ. Κωνσταντίνου είναι, πήγε και την περπάτησε και την έβγαλε και φωτογραφίες. Αλλά και τότε ένιωσε να αγαναχτεί που τον έβγαλαν όπως τον έβγαλαν. Αν τον ονόμαζαν Στάλιν, θα μπορούσε τουλάχιστον να το κάνει Στέλιος.

Έγινε λοιπόν λογιστής γιατί του άρεσαν οι ισοσκελισμένοι ισολογισμοί, οι απλές λύσεις και οι απλές μέθοδοι. Ή τουλάχιστον έτσι έλεγε στον εαυτό του -- ναι ξέρω ότι θα σπεύσετε να συμπεράνετε πως αυτά που λέει στον εαυτό του σχετίζονται με το θεματάκι που υπαινίχθηκα, το άχτι αυτό που είχε ή έχει στους γονείς του. Μπορεί. Μπορεί και όχι. Γιατί μη φανταστείτε ότι ο ήρωάς μας με το άγαρμπο όνομα, ο Ανανιάδης, ο λογιστής των απλών πραγμάτων, έχει καμμιά μαύρη ζωή ή τίποτε χοντρά θέματα. Μια χαρά πέρναγε. Και ωραίος άντρας, εντάξει, όχι κανας γόης των σοσιαλμήντια, απλώς ωραίος· και λογιστής: στην Ελλάδα δεν θα πεθάνει ποτέ αυτή η δουλειά και εγώ, ο αφηγητής σας, τους λογιστές τους σέβομαι και τους τιμώ, όπως ο Καβάφης την Ελληνική Πολιτεία, δηλαδή από μακριά αλλά τους σέβομαι και τους τιμώ. Και έχει και φίλους, κανονικούς. Και μια χαρά όλα.

Αλλά ξέρω πως καραδοκείτε να ακούσετε το αλλά. Είμαστε εθισμένοι στο αλλά. Εντάξει, τι είναι ο αφηγητής παρά μεσάζοντας. Και τι τον θέλεις τον μεσάζοντα, την άκρη, παρά για να σου φέρει το πράμα που θες εκεί που το θες και όπως το θες. Έχουμε και λέμε λοιπόν:

Ο Αυτομέδων Ανανιάδης, λογιστής, είναι ωραίος άντρας, έχει και φίλους κι είναι μια χαρά άνθρωπος. Να μη σας πω ότι ψιλογυμνάζεται κιόλας κι ότι του αρέσει η βότκα (ακριβώς επειδή είναι απλό ποτό), αλλά το βασανο κι ο θρίαμβός του είναι ότι μυαλό και πούτσος βρίσκονται σε απευθείας σύνδεση κι αλληλεπίδραση. Αν δεν ανάψει το μυαλό δεν ανταποκρίνεται το σπογγώδες το όργανο. Αν η έδρα της νόησης εγκρίνει, ο φαλλός θα ακολουθήσει εργαζόμενος δουλικά και με συνέπεια. Και ούτω καθεξής: αν λαγνικώς πληρούται κι αν εκστασιάζεται, ο νους κι η κρίση θα ακολουθούν πιστά και με τάξη. Είπαμε: απλές μέθοδοι κι απλές λύσεις. Κι αυτή η απλή λύση κυβερνάει τη ζωή του κι έτσι πορεύεται ο Ανανιάδης μας κι έτσι έκανε σχέσεις· και έτσι πριν τα 34 χρόνια του, τα οποία κλείνει σήμερα, παντρεύτηκε και διαζεύχτηκε δις, κάτι που δεν περιμένεις από Έλληνα, παρά από κάτι ημιχίππηδες Αμερικάνους και μουρλές Αμερικάνες Κολλεγίου που έτρεξαν στο Βέγκας με ψυχαδερφή και soulmate τους ή με αγαπητικό βαρβάτο και διαβασμένο.

Του έστειλα χτες λοιπόν και του λέω τα εξής:

Μεγάλε, "Αυτομέδων" θα πει "κύριος του εαυτού μου". Είναι γαμάτο το ονοματάκι σου τελικά: κύριος κι αφέντης της αφεντιάς σου. Θα σε δω αύριο.

Γελάτε με το ύφος μου στην προσωπική μου αλληλογραφία, αλλά είμαι χαλαρός στις κατ' ιδίαν επικοινωνίες. Όντως όμως τον είδα στο πάρτυ του σήμερα, δηλαδή χτες, αφού τώρα πια είναι Σάββατο. Ήταν απασχολημένος όλη μέρα με τον ΕΝΦΙΑ και κουτούλαγε από την κούραση, οπότε εκεί πριν τα μεσάνυχτα το διαλύσαμε. Βέβαια στο κουτούλημα συνεισέφερε κι ότι ήπιαμε εφτά νοματαίοι μισό βυτίο Russki Standart παγωμένη. Με τηγανητά πελμένι. Στο μαγαζάκι της Νίνας στην Καλλιθέα. Ναι, τώρα σας γράφω μάλλον μεθυσμένος, αλλά τουλάχιστον γύρισα σπίτι με ταξί, οπότε ναι, μαλακίες δεν κάνω.

Φεύγοντας από της Νίνας, τον βάλαμε οι υπόλοιποι σε ένα ταξί. Δηλαδή όχι όλοι οι υπόλοιποι γιατί ο Τάσος είχε βγει νοκάουτ μισή ώρα νωρίτερα κι είπε να περπατήσει μέχρι τον Ηλεκτρικό. Η διεύθυνση που τον άκουσα να δίνει στον ταρίφα με ξένισε. Δεν πήγε σπίτι του. Πήγε στο σπίτι του μεγάλου του έρωτα, που τα είχαν μεταξύ των δύο γάμων ("Μεσοβασιλεία" την αποκαλώ, αντί για Βασιλική, κι ο φίλος μου τσαντίζεται). Άρα επαληθεύεται για ακόμη μια φορά ότι ο εραστής της απλότητας και των απλών λύσεων και λογιστής στα πρακτικά είναι πρακτικός αλλά στα υπόλοιπα είναι σκέτο όραμα, ελευθεριακός δεοντισμός κι αέρα πατέρα.

Βρετάνη

Η Βρετάνη ήταν ο πρώτος προορισμός εκτός Ελλάδος. Μια χώρα καταπράσινη και παχειά, που μύριζε βροχή, τηγανίδια, παλιά ξύλα, μουστάρδα ντιζόν και μακρινή αλμύρα.

Όταν πήγαμε την πρώτη εκδρομή στο Mont St. Michel και στο Saint Malo, τη μαύρη πολιτεία των ναυτών και της μαρινιέρας που πλούτισε από το δουλεμπόριο, ξεραμε ότι βρισκόμασταν στη Νορμανδία. Κοίταγα απέναντι μέσα στη θολούρα της Μάγχης πασχίζοντας να πειστώ ότι βλέπω την Αγγλία, εκεί όπου ήξερα πως βρίσκεται το πεπρωμένο μου. Ούτε την Αγγλία έβλεπα όμως, ούτε καν τα Αγγλονορμανδικά νησιά, μόνο τον τάφο του Σατωβριάνδου, για τον οποίο ξέρω ότι ήταν ποιητής και ότι είναι δρόμος κοντά στην Κάνιγγος. Ήξερα πάντως τότε πως η θάλασσα με χώριζε από το δικό μου μέλλον. Θα μπορούσα να διασχίσω τη Μάγχη, αλλά δεν είχε έρθει ακόμα η ώρα.

Η δευτερη εκδρομή ήτανε στη νότια Βρετάνη, στο Carnac με τα μενίρ του. Αγωνιούσα να δω τον Ωκεανό για πρώτη φορά. Τον είδα. Δεν έμοιαζε με κάτι διαφορετικό, δεν μου φάνηκε πιο απέραντος ή πιο υπερβατικός κι αχανής από το Νότιο Αιγαίο. Απογοητεύτηκα· αυτό λοιπόν είναι το απέραντο ποτάμι που ζώνει τον κόσμο; Αποφάσισα να κοιτάξω πέρα από τον κόσμο, να πω "προς τα εκεί είναι η Αμερική". Γρήγορα κατάλαβα πως κοίταγα νότια, προς τη Βισκάια.

Μπήκαμε στο αμάξι και φτάσαμε στο Quimperon. Ο Ωκεανός παρέμενε εξίσου οικείος κι ολωσδιόλου εντυπωσιακός. Στράφηκα δυτικά: μετά από αυτές τις αχανείς -- όπως λένε, δεν τις έβλεπα έτσι -- χέρσες εκτάσεις νερού ήταν η Αμερική. Θα την πάταγα δέκα χρόνια μετά, σχεδόν κυνηγημένος και πάντως σε πλήρη σύγχυση.

Όμως εκεί στη Βρετάνη στάθηκα στην άκρη του κόσμου για πρώτη φορά. Δεν το ήξερα τότε αλλά έμαθα επίσης ότι πρέπει να στέκομαι, όσο αντέχω και με ό,τι έχω, και στο όριο και στο πέρασμα.

Ο Αντίχριστος

Στo Νύχτα και Ομίχλη του Ρεναί το βασικό θέμα δεν είναι "γιατί έγινε το Ολοκαύτωμα", είναι ότι μπορεί κάλλιστα να επαναληφθεί. Η ταινία είναι πανίσχυρη κι αχώνευτη ακριβώς και γιατί δεν περιγράφει το Ολοκαύτωμα ως κάτι που δεν θα επαναληφθεί ποτέ, ίσα ίσα ισχυρίζεται ρητά ότι παραμένει ως δυνατότητα.

Δεν θα ευτελίσω το Ολοκαύτωμα συγκρίνοντάς το με οτιδήποτε. Όμως υπάρχει ένα άλλο μαζικό έγκλημα που εκτυλίσσεται εδώ και χρόνια: η μεταχείριση των προσφύγων. Και πριν τους Σύριους βεβαίως, όταν σκυλοπνίγονταν Αφρικανοί έξω από τις Αιόλιες Νήσους.

Δεν θα συγκρίνω το Ολοκαύτωμα με οτιδήποτε. Μπορώ όμως να συγκρίνω ευθέως τις αντιδράσεις μας με εκείνες των Γερμανών και των υπόλοιπων Ευρωπαίων πριν, κατά και μετά το Ολοκαύτωμα. Δεν βλέπω διαφορά: νομικισμός, άρνηση, τακτικισμοί και λογιστικές αναλύσεις. Και η απαραίτητη υποκρισία, που την υποδαυλίζουν η λατρεία μας για την κανονικότητα και -- βεβαίως -- υπόρρητος ρατσισμός και μισοξενία.

Δεν θα βομβαρδίζουμε τις σιδηροδρομικές γραμμές για τα στρατόπεδα, δεν είναι στρατηγικός στόχος, ας θαλασσοπνίγονται, δεν θα ανοίξουμε τα σύνορα, είναι ατελέσφορο. Δεν είναι στρατόπεδα θανάτου, είναι μέρος ενός προγράμματος μετακίνησης πληθυσμών στα ανατολικά. Δεν στρατόπεδα συγκέντρωσης, είναι κέντρα φιλοξενίας. Ο καπνός που βγαίνει μπορεί και να είναι από κρεματόρια, μπορεί και όχι: τι να τους κάνουνε τους πεθαμένους; Τα τείχη και τα συρματοπλέγματα στα σύνορα μπορεί και να είναι για την προστασία των ίδιων των προσφύγων και σίγουρα των γύρω πληθυσμών. Υπάρχει λόγος που δεν φυγαδεύουμε Εβραίους μαζικά, δεν θέλουμε να γίνει αυτός ο πόλεμος πόλεμος των Εβραίων, υπάρχει λόγος που έχουμε ευρωπαϊκές πολιτικές ασύλου, δεν μπορούν να πλημμυρίσουν οι πόλεις μας άεργους μετανάστες, θα έπρεπε να το ξέρουν και να μη βάζουνε μικρά παιδιά σε κίνδυνο. Δείτε και το Theresienstadt, πρότυπο γκέτο με τα όλα του, μην τα ισοπεδώνουμε όλα, δείτε πόσο προσπαθούμε. Όλος ο ντόρος γίνεται για να σηκώσει κεφάλι ο Αμερικανοεβραίος, όλος ο ντόρος γίνεται για να φάνε με χρυσά κουτάλια οι ΜΚΟ.

Ήρθε και πάλι η εποχή του Αντιχρίστου. Ο δυτικός πολιτισμός, από τότε που συμπήχθηκε συναιρώντας πλατωνικές φαντασιώσεις και τη μεσσιανική αίρεση μιας θρησκείας ενός πολεμικού θεού της Συρο-Φοινίκης, με ολίγη από ρωμαϊκό κράτος και από κελτογοτθικές βαρβατίλες και κοινοβούλια, κάθε τόσο παθαίνει οίστρο με το τέλος του κόσμου. Όσο φαντασιώνεται τη συντέλεια (με Αντίχριστο, με ορδές ακρίδων, με τέσσερις καβαλάρηδες ή με στρατιές φτωχών ή ζόμπι) τόσο προσπαθεί να την επιφέρει. Ξανά και ξανά. Στην πλάτη των αδύναμων. Βυθίζει τον κόσμο του στο σκοτάδι και ανοίγει την μάντρα για να καλπάσει ο θάνατος. Ταυτόχρονα ο Δυτικός Πολιτισμός οπλίζεται με επιχειρήματα νομικά και φιλοσοφικά και θεολογικά για την αναγκαιότητα των Σταυροφοριών κατά του μιαρού ειδωλολάτρη, βογομίλου, Καθαρού, παγανιστή, ισραηλίτη και μουσουλμάνου.

Αυτό που λέμε Δυτικός Πολιτισμός (civilisation) είναι βρωμερό σφαγείο, πλημμυρισμένο μέχρι το γόνατο με κόπρανα έντρομων υποψήφιων κουφαριών και με τα σφαγμενα μέλη τους. Είναι αχανές κι απάνθρωπο μηχάνημα που τελειοποιεί διαρκώς τα εξαρτήματά του από μόνο του: αυτορυθμίζεται και αυτοεπισκευάζεται και χρησιμοποιεί υλικά από παντού αφομοιώνοντας το ευγενές και το πρόστυχο, το χθαμαλό και το υψιπετές. Είναι ο Λεβιάθαν ή μάλλον είναι το Μποργκ: μασάει τον κόσμο και απομυζά τον εαυτό του αναζητώντας την τελειοποίησή του, πασχίζοντας γι' αυτήν με κάθε τίμημα.

Ο Αντίχριστος δεν είναι ξανθός τριαντάρης που θα ηγηθεί παγκόσμιας κυβέρνησης, όπως τον φαντάστηκε ο Βασίλειος Αγκύρας και οι σεναριογραφοί της τριλογίας του Omen. Ο Αντίχριστός είναι ο Δυτικός Πολιτισμός: η εξιδανίκευση της αγριότητας, ο εκ των προτέρων εξιλασμός της σφαγής, η εξομάλυνση της σκληρότητας και η δικαίωση της απληστίας. Ο Δυτικός Πολιτισμός αντικαθιστά το "έτσι γουστάρουν οι άρχοντες" με το "έτσι πρέπει". Και πειθαναγκάζει.

Ο μόνος γλυτωμός μας από τον Δυτικό Πολιτισμό ανέκαθεν υπήρξε ο δυτικός πολιτισμός (culture) -- η αιχμή του δυτικού πολιτισμού, αν μη τι άλλο. Κάθε φορά που υψώνεται πάνω από την υψηλή Διακόσμηση και την πινδάρεια Κολακεία, ο δυτικός πολιτισμός γίνεται το φίδι που δαγκώνει τους άρχοντες ενώ το ακριβό φαρμάκι του καταπραΰνει τους βίους πολλών. Αποκαλύπτει, φωτίζει, ξενίζει, φέρνει ομορφιά μέσα από τη φρίκη. Κάθε φορά που παραμερίζει τη Διακόσμηση και την Κολακεία. Δεν τον αφορά η καθεστηκυία ομορφιά, η τυπική ηθική, το κρατούν κοσμοείδωλο, η συνέχεια της εξουσίας, παρά πάει και ασχολείται με διάφωνα διαστήματα, με την ασχήμια, με την παραφορά και τις ηδονές, με ακατανόητες τρυφερότητες, με την τρέλα και την αίρεση, με τη μοναξιά και τα σκατά, με το καρναβάλι και τον θάνατο που δεν είναι ταξίδι σε χλοερούς προορισμούς. Κι αυτό το φίδι δαγκώνει και το φαρμάκι του γιαίνει, μέχρι ο Δυτικός Πολιτισμός να οικειοποιηθεί και να κανονικοποιήσει ό,τι μπορεί από αυτό· όμως εκείνο ανθεί και φέρει κι άλλο, όσο αγανακτεί απέναντι στην Κολακεία και στη Διακόσμηση.

Αυτό κάνει τον δυτικό πολιτισμό αντιφάρμακο, αυτόν ήθελε να οικειοποιηθεί το ευρωπαϊκό όραμα και να τον καταστήσει θεμέλιο της Ένωσης. Απέτυχε ακριβώς γιατί ο Δυτικός Πολιτισμός αναπόφευκτα παραμόνευε και παραμονεύει μέσα στις σκιές, όπως οι σκοτεινές θεότητες της Ευρώπης φωλιάζουνε μέσα στην άβυσσο καρτερώντας να λύσει ο άγγελος τα δεσμά τους. Η αγανάκτηση απέναντι στην Κολακεία και στη Διακόσμηση είναι ο δυτικός πολιτισμός, όχι η διάκριση μεταξύ υψηλού και μαζικού ή δεν ξέρω τι άλλο λένε τα χλωμά αντορνοϊκά φαντάσματα: στις αρχές του 21ου αιώνα η αιχμή του Σπάικ Λη, των Massive Attack ή του Banksy είναι κοφτερότερη από του Jean-Baptiste Lully, του Τιντορέττο και του Θουρμπαράν.

Εν πάση περιπτώσει, σημασία έχει να μην περνιόμαστε για αθώοι.

Eroica

Ο πατέρας μου έφτιαξε "χάι φάι" το 1977 στα 36 του, τα ηχεία τα επένδυσε με υαλοβάμβακα για σωστή ακουστική και τα λοιπά. Ήταν όνειρο ζωής γι' αυτόν. Είχε μάλιστα ήδη ξεκινήσει να φτιάχνει δισκοθήκη πολυσυλλεκτική αλλά κατά τα γούστα του· δύο χρόνια μετά το στερεοφωνικό παρήγγειλε από την ξαδέρφη μου στη Βοστώνη την κασετίνα της Deutsche Grammophon με τις συμφωνίες του θεού (την ηχογράφηση του '77, όχι του '63). Την κασετίνα την έφερε από την Αμερική στο πατρικό η ξαδέρφη μου προσεκτικά κι αυτοπροσώπως και αμέσως κατέστη το ένα οικογενειακό κειμήλιο. Δεν επιτρεπόταν να παίζω τους δίσκους αυτούς, ούτε καν να τους αγγίζω, αφού ο πατέρας μου έτρεμε τις φθορές και τα χρατς.

Μπορούσα όμως να ακούω τη μουσική όταν έπαιζε τους δίσκους ο ίδιος ο μπαμπάς. Το καπάκι της κασετίνας, σχεδόν αεροστεγές, έκανε έναν ήχο σαν ρούφηγμα όταν άνοιγε, οι δίσκοι ήταν κομμένοι σε βαρύ και γυαλιστερό βινύλιο και κλεισμένοι σε χάρτινο βρακάκι με επένδυση πλαστική, ώστε να γλυστράν από μέσα του. Επίσης μπορούσα να διαβάζω όποτε ήθελα το βιβλιαράκι στο σχήμα της κασετίνας που εσωκλειόταν. Βεβαίως ήτανε και στα αγγλικά και στα γερμανικά, οπότε δεν καταλάβαινα τίποτα. Μόνον τις φωτογραφίες χάζευα.

Κάπου εκεί στα 6 με 7 είδα και την προσωνυμία Eroica για την Τρίτη. Νόμιζα ότι βλέπω "Erotica" και αυτό κάπως μου έμεινε τελικά. Την ίδια η συμφωνία άλλωστε θα την άκουγα χρόνια μετά, αντίθετα με άλλες. Στο σχολείο μετά έμαθα για το μυθιστόρημα του Πολίτη και επέμενα να νομίζω ότι αφορά έρωτες -- άλλωστε ο ἥρως δασύνεται

Την Eroica την άκουσα ξανά και ξανά και πολύ προσεκτικά στα 26 με 27 μου, με Solti και συμφωνική του Σικάγου. Εκεί κατάλαβα ότι άλλο οι έρωτες κι άλλο η επανάσταση, άλλο η Ηρωική κι άλλο η Ερωτική. Λίγο αργότερα υποψιάστηκα ότι άλλοι καταφεύγουν στους έρωτες γιατί στερήθηκαν την επανάσταση, άλλοι καταφεύγουν στην επαναστατική ονείρωξη (ή και μαλακία) γιατί στερήθηκαν τους έρωτες και άλλοι πάνε ευθύς εκεί όπου είναι ταγμένοι.

Αλλά η Eroica είναι πάρα πολύ μεγάλο έργο.

Fram!

Μου προκαλούν απορία και θαυμασμό, ζήλεια ατελέσφορη σχεδόν, κάτι παιδιά στα είκοσι με είκοσι και κάτι που ήδη συμπεριφέρονται και κινούνται σαν ώριμοι άντρες κι ώριμες γυναίκες, με τις εμμονές και με τις αποφάσεις τους, με την ισχυρογνωμοσύνη τους και τα από νωρίς διαμορφωμένα βίτσια και χούγια τους. Έχουνε ήδη καταρτίσει τακτικές του βίου και τα modus operandi τους. Διαχειρίζονται όσα έχουνε ζήσει σαν να είναι βίος δεκαετιών και σαν να περιέχουνε βίωμα βαρύτερο και πυκνότερο από το δικό μου, του τεσσαρακοντατριετούς που ενίοτε νιώθει αβάσταχτα πανάλαφρος.

Πράγματι, μια ζωή αισθάνομαι φοιτητής, πιτσιρικάς, ψάρακας. Είμαι ερασιτέχνης και σκλαβάκι στη δοκιμή και πλάνη. Δεν έχω πολλά πράγματα στέρεα και στάνταρ. Πάω λόγου χάρη σε σύσκεψη με συναδέρφους μου και τους κοιτάω και λέω "αααα, κοίτααα"· σχεδόν αμέσως πιάνω τον εαυτό μου να μου λέει "Μαλάκα, έχεις υψηλότερη θέση από τους περισσότερους εδώ μέσα πλην τριών". Και δεν τον πιστεύω τον εαυτό μου, εκείνος είναι ο μαλάκας, λέω. Καμμιά φορά πάλι παρατηρώ τους ομοίους και τους ίσους μου πώς με ακούνε όταν παίρνω τον λόγο και προβληματίζομαι: μα γιατί ακούνε με τόση προσοχή; Αυτοπροσδιορίζομαι μέσα μου ακόμα σαν φοιτητής: λίγο τεμπελάκος και με προοπτικές αλλά εν πολλοίς πρωτάρης, άπλαστος κι αδιαμόρφωτος. Σταθερά μαθητευόμενος, εκπαιδευμένος μόνο στο να εκπλήσσομαι.

Άσε που άμα με παινεύουνε τα χάνω λίγο και αμέσως μετά καμαρώνω υπέρμετρα. Ο τρόπος μου συνήθως είναι νεάζων: μεταξύ συστολής κι αποκοτιάς. Ακούω ό,τι έχουνε να μου πούνε όχι απαραιτήτως ως ώριμος συμβουλάτορας αλλά πολλές φορές με περιέργεια, περιμένοντας να μάθω κάτι που δεν ξέρω και να μορφωθώ κι εγώ λιγάκι.

Πριν κάποια χρόνια έπαψα να γίνομαι και άρχισα να είμαι. Άργησα κι αυτή τη φορά: όπως άργησα να μπω στην εφηβεία, άργησα και να βγω από αυτήν.

Ίσως τα παραπάνω κάπως εξηγούνε γιατί το όνομα του Fram, του πλοίου του Fridtjof Nansen που όργωνε την Αρκτική, είναι ακόμα το παράγγελμα που δίνω στον εαυτό μου, ήδη από την ηλικία των 10, όταν διαβάζαμε για εξερευνήσεις και έργα τέχνης και γεωλογία στην εικοσάτομη εγκυκλοπαίδεια του Ντίσνεϋ.

Ένα κακό μικρό ποστάκι

Πολλές φορές μου φαίνεται ότι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης υπερεκπροσωπούνται πληθυσμοί με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά: λάγνοι, φανατικοί, υπερόπτες, εριστικοί, επιδειξιομανείς, κενόδοξοι· και πολλοί αυτόκλητοι δάσκαλοι κι εισαγγελείς, α, αυτοί ιδίως. Άλλωστε τα σοσιαλμήντια αποτελούν πρόσφορο πεδίο δράσης κι έκφρασης για όλους τους παραπάνω.

Με τα χίλια πάντως προτιμώ αυτούς που είναι λάγνοι με τους ίσους τους και όχι με εκείνους στους οποίους μπορούνε να το παίξουν αυθεντία, εξουσία και πυγμαλίωνες του κώλου. Σίγουρα τους προτιμώ απο κάτι εκβιαστές, ποζεράδες, ψεύτες κι απατεώνες. Και στα σοσιαλμήντια αλλά και στη ζωή.

Σε καμμία περίπτωση δεν ανέχομαι πια όσους νομίζουν ότι είναι σοφότεροι και νηφαλιότεροι από τους άλλους επειδή έχουνε δέσει τον γάιδαρό τους, επειδή δεν έχουν ανάγκες αλλά μόνον επιθυμίες, επειδή δεν παίρνουνε θέση γιατί μπορούν να μην παίρνουνε θέση. Δεν γίνεται να λοιδωρούν την γκρίνια της πείνας όσοι έχουν φαγητό και το πετάνε -- πράγματα γνωστά από τον 18ο αιώνα δηλαδή.

Για τους υπόλοιπους δεν λέω τίποτα.

Talk is not cheap

Τα λόγια δεν είναι φτηνά, ούτε εύκολα. Καθόλου. Είναι προϊόν εξόρυξης, όχι εκ του περισσεύματος της καρδίας αλλά εκ του υστερήματός της. Βγαίνουν με χρονοβόρα εξόρυξη και σμιλεύονται αργά και με πείσμα, ή μάλλον είναι σπάνια και δύσκολα, κομμένα και γυαλισμένα με κόπο κι επιμέλεια.

Τα λόγια είναι πιο τζαναμπέτικα από το χρήμα. Αν, ας πούμε, ανταλλάσσεις ζωή, χρόνο και εργασία με χρήμα, τα λόγια δεν ανταλλάσσονται με τίποτε. Δεν έχουν αξία, δεν κερδίζονται και δεν εξαγοράζονται: χαρίζονται δωρεάν κι αυτόβουλα ή εξαπολύονται σαν καλοχτισμένη βόμβα ή σαν στιλέτο σκέτος αθέρας.

Τα λόγια για κάποιους ανθρώπους είναι ό,τι σπουδαιότερο και πιο καίριο μπορούν να προσφέρουν, είναι ψήγματα και θραύσματα από τη ζωή τους.

Ηρώο

Η προέλευση αυτού του σημειώματος είναι διττή: Πρώτον αυτή η ερώτηση: "Δηλαδή, κάτσε, σου αρέσει τίποτα;", που στο παρελθόν μου έδωσε έναυσμα να μιλήσω για ταινίες και ηθοποιούς που μου αρέσουν. Δεύτερον, όταν είδα το Only lovers left alive αναρωτήθηκα ποιους θα έβαζα εγώ στο προσωπικό μου ηρώο, χωρίς να λησμονώ ότι "We shouldn't be looking for heroes, we should be looking for good ideas."

Έχουμε και λέμε. Ονόματα σε σχεδόν τυχαία σειρά, σε δεκατριάδες· στην τέταρτη δεκατριάδα σταμάτησα.

Ludwig van Beethoven
Don DeLillo
James Joyce
Olympe de Gouges
Noam Chomsky
Marie Skłodowska Curie
Annie Lennox
Jorge Luis Borges
Andrei Tarkovski
Anaïs Nin
Elizabeth Taylor
Keith Richards
Isaac Newton

Emma Goldman
Juliette Binoche
Patti Smith
Michelangelo Buonarotti
Franz Kafka
Paul Auster
Isabelle Adjani
Ursula LeGuin
Κυριάκος Κατζουράκης
Γεώργιος Βιζυηνός
Καρυοφυλλιά Καραμπέτη
Διονύσιος Σολωμός
Σοφοκλής

Κωνσταντίνος Π. Καβάφης
David Bowie
Christopher Nolan
Ute Lemper
Antonio Gramsci
Madonna
Philip Roth
Kate Blanchett
Johan Sebastian Bach
Rosa Luxemburg
Guy Chadwick
PJ Harvey
Fyodor Dostoyevski

Bertrand Russell
Ανδρέας Εμπειρίκος
Κώστας Καρυωτάκης
Άρης Αλεξάνδρου
Edward Norton
Monica Bellucci
Lucian Freud
Sophie Germain
Αριστοτέλης
Δημήτρης Παπαϊωάννου
William Shakespeare
Ella Fitzgerald
Howard Zinn

Επίμετρο: Επειδή διαβάζω το 2666 του Μπολάνιο και με έχει συνεπάρει κανονικά, σας δίνω με χρονολογική σειρά άλλα βιβλία που με σημάδεψαν (που λένε):

Φοιτητής: Lawrence Durrell -- The Alexandria Quartet
Τελειόφοιτος: Άρης Αλεξάνδρου -- Το Κιβώτιο 
Μεταπτυχιακός: Anaïs Nin -- τα ερωτικά της
Ψάρακας στη δουλειά: James Joyce -- Ulysses
Ψημένος στη δουλειά: Don DeLillo -- Underworld
Λίγο πριν το χάραμα: Paul Auster -- New York Trilogy

Χαμένα αγόρια

Αυτό το καλοκαίρι δεν περιείχε ένα ή δύο μεγάλα χιτ με καταλυτικά ριφ, ευρηματικές παραγωγές ή ουρανομήκη σολαρίσματα, δεν διέθετε αξιομνημόνευτες σκηνές και μεγάλα πλάνα, είχε γερή και αξιόπιστη διανομή αλλά καθόλου κενεθμπραναχικές ερμηνείες ή βλέμματα που τρυπούν τσιμέντο, το αναφλέγουν και το κάνουν να εξαχνώνεται μέσα σε καθαρό φως.

Δεν είχε τίποτε από αυτά. Κοιτάζοντας όμως πίσω με το όλο αυτοπεποίθηση βλέμμα του αφηγητή, το βλέπω τώρα κατάστικτο από μικρές ευδαιμονίες και φευγαλέες στιγμές ομορφιάς, ενώ τα βράδια του τα πότισαν παγωμένο ρακόμελο και άφθονο τζιν και ένα ρούμι μαγικό. Επίσης το καλοκαίρι που πέρασε εγκιβώτισε πολύπλοκη και σύνθετη δράση μέσα σε κρανία έσωθεν αχνοφωτισμένα από το σέλας των νευρώνων που αναβοσβήνουν, φωτάκια χριστουγεννιάτικα που κάπως είμαστε εμείς κι η ψυχή μας -- ενώ έξωθεν μόνον ακίνητα πλάνα σαν λιμνοθάλασσα και καθημερινή κωζερί εκτυλίσσονταν.

Μέσα σε αυτό το ταρκοφσκικής διάθεσης καλοκαίρι επανερχόταν ένα μοτίβο: το δεκατετράχρονο αγόρι που χτύπησε κατακούτελα το ψηλό κύμα της εφηβείας. Αλλά όχι με τα γνωστά σπυριά και την αυνανομανία, με τις μελαγχολίες ή με κομμάρες και παλαβομάρα: το αγόρι αυτό το έριξε στην άμμο και το ζάλισε.

Όσοι έχετε υπάρξει δεκάτετράχρονα αγόρια, ό,τι κι αν είστε τώρα κι όποιοι και αν νομίζετε πως είστε, θα συμφωνήσετε ότι δεν υπάρχει πιο ανελέητη και άχαρη ηλικία από την εφηβεία του άντρα: ξαφνικά μυρίζεις αλλιώς ενώ σε ενδιαφέρουν αίφνης τα κορίτσια, που όμως μοιάζουν με κανονικές γυναίκες και κοιτάζουν κάτι φαντάρους ή μαντράχαλους Λυκείου, και πλέον η όψη σου είναι ένα άχαρο πράμα που μοιάζει με είδωλο σε παραμορφωτικό καθρέφτη λούνα παρκ.

Αλλά το μοτίβο αυτού του καλοκαιριού δεν ήταν οι έφηβοι και τα ευτελή τους βάσανα -- ευτελή όπως τα βλέπουμε εμείς με την όλο αυτοπεποίθηση ματιά που κοιτάζει πίσω. Αυτό το καλοκαίρι εμφανίζονταν μπροστά μου αγόρια που το κύμα της εφηβείας έριξε κάτω: κλαράκια που δεν δένουν όσο τα άλλα ή δεν δένουν όπως τα άλλα.

Κάποια συνόδευαν τη μάνα τους στην παιδική χαρά από πριν το σούρουπο μέχρι και να σκοτεινιάσει καλά, όπου κάποιο μικρότερο αδερφάκι ξεθεωνόταν ώστε να κοιμηθεί στην ώρα του. Άχαρα ντυμένα, με τα γούστα της μαμάς κι όχι της παρέας ή του Mad TV. Κοιτούνε γύρω τους με συστολή, περιέργεια και σαστιμάρα. Κοιτάζουνε μετά το χώμα. Βαριούνται. Κοιτάνε μακριά και μετά παρακολουθούν την ψιλοκουβέντα της μάνας τους με τις άλλες μαμάδες. Πού και πού η μάνα τους κάνει κάποιο σχόλιο για το πόσο ο γιος τους εκτιμάει τη μαγερική τους ή για το πόσο καλά πάει στο γυμνάσιο. Έτσι περνάει η ώρα, ή μάλλον δεν περνάει. Ξέρουν ότι δεν είναι 100% εντάξει, το ξέρουνε και ντρέπονται και μάλλον τα ενοχλεί και τα ίδια τα δεκατετράχρονα αγόρια που δεν είναι κι εντελώς σόι που χαίρονται με τον ερχομό του παππού στις κούνιες ή που ο αδερφός της μάνας τους κάνει λες και δεν είναι εκεί.

Κάποια είναι παγιδευμένα στη γειτονιά μέσα στη θερινή αργία. Αν και είναι η γειτονιά που μεγάλωσαν και που έπαιζαν μέχρι να πάψουνε σιγά σιγά να τα παίζουνε, ντρέπονται κι αυτά, νιώθουνε χαμένα μέσα της. Μοιάζει πια η ίδια τους η γειτονιά ένας τόπος άδειος, μοιάζει με κάτι δρόμους άνοστους που βγάζουνε σε πλατείες όπου δεν έχεις να κάνεις τίποτε αν δεν καπνίζεις κι αν δεν ακούς μουσική από το κινητό κι αν δεν έχεις φιλαράκια να βλέπετε βιντεάκια μαζί και να λέτε ο ένας τον άλλο "μαλάκα", σαν να είστε τίποτε μεγάλοι, δεκαεφτά και δεκαοχτώ χρονών. Στέκονται λοιπόν στο πεζοδρόμιο έξω από το σπίτι ή μάλλον, όχι, λίγο πιο πέρα, να μην τα βλέπει η μάνα τους που στέκονται άπρακτα, χαμένα, σε αργία. Τα έστειλε έξω από το σπίτι η μαμά για να σφουγγαρίσει, με το παράγγελμα μιας προηγούμενης ηλικίας, να πάνε να παίξουν. Σχεδόν διωγμένα από το σπίτι φοράνε σαγιονάρες και σορτσάκι άντμιραλ και κοιτάζουνε την αντηλιά σκαρδαμύσσοντας πριν αποστρέψουν το βλέμμα προς το σκιερό μέρος του μισοάδειου δρόμου. Ένα τρολεϊ περνάει, κάποιοι πάνε κάπου, ίσως και να έγραφαν μια ιστορία αν τα έπαιρναν τα γράμματα.

Αυτά τα αγόρια θα μεγαλώσουν, όπως μεγαλώσαμε οι περισσότεροι. Θα τελειώσουν το σχολείο και μάθουν ίσως κάποια τέχνη, θα μάθουν επίσης να μη δείχνουν ότι είναι λιγάκι αλαφροκάνταρα -- να τα κοροϊδεύουν όσο γίνεται λιγότερα και τουλάχιστον όχι μπροστά τους. Θα καταλάβουν πώς να περπατάνε και πώς να στέκονται για να μην τα παίρνουν αμέσως χαμπάρι· θα βασίζονται στο μέρος της οικογένειας που βάζει τη στοργή ή το καθήκον πάνω από το τι λέει ο κόσμος και από το αν σχολιάζει, αλλά θα δείχνουνε πόση ανάγκη το έχουνε λίγο λιγότερο. Μπορεί να βρούνε και δουλειά.

Αλλά τώρα είναι ατσούμπαλα αγόρια, σχεδόν παλληκαράκια, που λένε, αλλά πάλι, όχι.

Μιλώντας για το σεξ

Πώς περιγράφουμε τις ερωτοπραξίες μας; Πώς τις περιγράφουμε στον εαυτό μας ή στους άλλους, αν είμαστε προικισμένοι με τόλμη και παρρησία, ή αν απλώς είμαστε κάπως πιο επιδειξίες;

Η προφανής απάντηση είναι ότι οι άντρες τείνουν να γίνονται επικοί και οι γυναίκες λυρικές. Φυσικά πρόκειται για απριορισμό και αφέλεια, όταν δεν μαρτυρεί άγνοια των γεγονότων.

Να το κάνω λιανά: μια ζωή κάθονται και μου λένε οι άλλοι για τα γαμήσια τους. Και ναι, υπάρχουν επικές αφηγήσεις (όχι αποκλειστικά από άντρες), υπάρχουν και λυρικές περιγραφές (όχι αποκλειστικά από γυναίκες). Παράλληλα υπάρχουν όσοι κι όσες μένουνε στη λεπτομέρεια και στα τεχνικά ζητήματα ("άτιμη δεκαετία του '70 και τσόντες μαζί!" -- ή μήπως όχι;), υπάρχουνε κι εκείνοι που επιμένουν στις διαθέσεις και στα αισθητηριακά ζητήματα ("άτιμο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα!" -- ή μήπως όχι;). Άλλοι χαίρονται το σενάριο και τα ντεκόρ θεωρώντας το ψητό δεδομένο και όχι άξιο λόγου, με την ίδια λογική που όταν περιγράφεις ένα ωραίο γεύμα δεν λες ότι μάσαγες την τροφή σου. Οι πιο καμένοι κάνουν υπερανάλυση των πάντων: τεχνικών, εκφράσεων, διαθέσεων, φαινόμενης προθυμίας, γκαρνταρόμπας, εφίδρωσης και λίπανσης, βλεμμάτων, διαρκειών κτλ. -- την ίδια την ώρα της λαγνουργίας στις χειρότερες περιπτώσεις.

Το ζήτημα βεβαίως είναι αν καταλαβαίνει κανείς κάτι για τον άνθρωπο και τη διάθεσή του για τον (τουλάχιστον ένα) άλλο άνθρωπο από το πώς περιγράφει τη μεταξύ τους κλινοπάλη. Δηλαδή, είναι αποστασιοποιημένη από τον άλλο μια γυναίκα που μένει στα τεχνικά; Είναι αδιάφορος ο άντρας που αφηγείται το πήδημα σαν να είναι η Διομήδους Αριστεία; Τι μας φανερώνει άραγε λ.χ. μια θολή εξιστόρηση που απλώς εξυπακούει γεγονότα και καθέκαστα; Τι καταλαβαίνουμε από κάποια που παρουσιάζει το σεξ μαζί σας σαν επιτεύγματα; Για να μη μιλήσουμε για όσους σωπαίνουν και επιλέγουνε να πουν με αβάσταχτη περιεκτικότητα 3-4 λέξεις το πολύ ή απλώς "καλό ήταν αυτό" ή τίποτε απολύτως.

Η απάντηση είναι μάλλον αποκαρδιωτική για τους ψυχολόγους του ποδαριού: το πώς θα μιλήσει ο άλλος ή η άλλη για την εκάστοτε ερωτοπραξία δεν μας λέει τίποτε για τη σχέση μέσα στην οποία εκτυλίχθηκε, σχέση των 20 λεπτών, των 20 ημερών ή των 20 ετών. Αν μας λέει κάτι, ενδεχομένως μας φανερώνει κάτι σχετικό με το πώς αυτός ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται και βιώνει το ίδιο το σεξ γενικά. Κι αυτό δεν είναι λίγο.

Η δύναμη κι η αρρώστια

Το θέμα είναι από πού αντλεί κανείς τη δύναμή του. Δεν αναφέρομαι μόνο στη μικρή φέτα της κοινωνίας που χρησιμοποιεί το ίντερνετ για ψυχαγωγία, ενημέρωση και δικτύωση. Υπάρχουν άνθρωποι δεν φαίνονται εδώ, πουθενα δεν φαίνονται.

Υπάρχουν άνθρωποι που τους απορροφάει η δουλειά, η κανονική δουλειά που σε διαλύει, ή η μελέτη. Υπάρχουνε γέροντες παρκαρισμένοι μπροστά σε τηλεοράσεις που κουλαντρίζονται με ηρεμιστικά για να μην τους πνίγει αξόδευτη ζωή ή ανεξέταστη δυστυχία δεκαετιών. Υπάρχουν αγόρια χαμένα σε γειτονιές και κορίτσια με χωρίς στον ήλιο μοίρα. Υπάρχουν άνθρωποι ολιγογράμματοι και εκ προοιμίου ηττημένοι. Υπάρχουν πάρα πολύ φτωχοί άνθρωποι, περισσότεροι από παλιά, και ας τους ξεχάσαμε μέσα στη συριζαϊκή κανονικότητα.

Υπάρχουν πολύ περισσότερες εκδοχές ανθρώπου, Οράτιε, από όσες ονειρεύτηκε η ιδεολογία σου.

Όποιος χώρισε κι απώλεσε, όποιος νιώθει να μη φτάνει μέχρι εκεί όπου θέλει, όποιος είναι φτωχός και πεινασμένος, όποιος ασφυκτιά και καταπιέζεται, όποιος λιώνει σιγά σιγά από την απραξία, όποιος λιανίστηκε από τη μοναξιά και το πένθος -- αυτοί και πολλοί περισσότεροι χρειάζονται δύναμη.

Δύναμη δεν αντλείται μόνο από την αγάπη, τον έρωτα, τον ορθολογισμό, το κατοικίδιό σου, τη δουλειά σου, την πίστη στον υπέροχο κι αλάνθαστο εαυτό σου ή στον Θεό. Υπάρχουν τόσα φυλαχτά και χαϊμαλιά όσα και άνθρωποι. Και οφείλουμε να τα σεβόμαστε ως αυτό που είναι: φυλαχτά και χαϊμαλιά.

Και ναι, κι εγώ είμαι μαζί με αυτούς που θα πουν ότι δεν πρέπει να βασιζόμαστε σε φυλαχτά. Ότι δεν μπορούμε να χτίζουμε τη ζωή μας πάνω στα παιδιά μας, στο ταίρι μας, στο όποιο έργο μας ή στο μαγαζί μας και τη δουλειά μας. Δεν γίνεται ρε φίλε να ελπίζεις ότι θα σε θεραπεύσει το αγιασμένο φρούτο ή η θετική σκέψη. Άλλωστε, γεμάτος είναι ο κόσμος από αγέρωχους ορθολογιστές που κλαίνε μόνοι. Δεν χρειάζεται θεραπεία; Δεν είναι ανάγκη να απαλλαγούμε από τις αυταπάτες; Αρρώστια δεν είναι η εξάρτηση κι η μονομέρεια;

Μπορεί και ναι, μπορεί και όχι. Κάποιοι ναι, πρέπει να αφήσουν επειγόντως το χαϊμαλί και την τυχερή δεκάρα τους, κάποιοι όχι ακόμα. Ακόμα κι αν μιλάμε για αρρώστια (θυμηθείτε λ.χ. πώς ο Πλάτωνας και οι υπόλοιποι αρχαίοι θεωρούσαν οι μαλάκες τον έρωτα αρρώστια και μανία), πρέπει να τον θεραπεύσουμε τον άλλο;

Ίσως όχι. Ένα από τα πιο συγκλονιστικά περιστατικά που περιγράφονται στο "Ο άνθρωπος που πέρασε τη γυναίκα του για καπέλο" του Σακς είναι με τον καλλιτέχνη που είχε πάρα πολύ σοβαρό Τουρέτ. Όταν εντέλει με φαρμακευτική αγωγή τού πέρασε, έχασε τη δημιουργικότητά του, την όρεξή του, τη διάθεση και τη ζουρλάδα να συνεχίσει να δημιουργεί -- μουσικός ήτανε, νομίζω. Πήγε στον γιατρό και του ζήτησε να του δώσει πίσω το Τουρέτ, την αρρώστια.